جدال تولید با تحریم

لیلا شریف ـ روزنامه‌نگار

صنعت نفت و پتروشیمی ایران پس از تلاش برای سرپا ماندن زیر سایه تحریم، با مانع دیگری به نام کرونا مواجه شد. هر چند این بیماری همچون سدی در برابر تمام کشورهای تولید‌کننده نفت ظاهر شد اما این ایران است که باید در2میدان بجنگد و تلاش کند تا همین توان مانده برای صنعت نفت و پتروشیمی از میان نرود.
بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، میزان تولید ۲۵ کشور بزرگ تولید‌کننده در سال۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که پس از اتفاقاتی مانند شیوع ویروس کرونا و پیامدهای ویرانگر آن بر اقتصاد جهان، جنگ قیمتی روسیه و عربستان و توافق اوپک پلاس و کاهش تولید، بلای جان بسیاری از تولیدکنندگان عمده نفت جهان شده است و این کشورها با کاهش تولید سال۲۰۲۰ را از سر خواهند‌گذراند.
این آژانس بین‌المللی پیش‌بینی کرده است که آمریکا هم در سال۲۰۲۱ با کاهش تولید نسبت به سال۲۰۲۰ روبه‌رو خواهد شد. روسیه، عربستان و کانادا هم حتی با افزایش تولید سالانه خود نمی‌توانند به میزان تولید خود در سال۲۰۱۹ بازگردند. در این گزارش به ایران نیز اشاره شده است و با تأکید بر کاهش میزان تولیدات ایران در سال2020، پیش‌بینی کرده است که در سال2021 این کاهش تولید بدون تغییر در سطح تولید کنونی خود باقی بماند. بر اساس آمار این گزارش میزان تولید ایران در سال2020 و 2021 به شکل میانگین حدود 3میلیون بشکه در روز را شامل می‌شود.

انبارهای پر، تولید پایین
هر چند به‌دلیل تحریم‌ آمار دقیقی از میزان تولید و صادرات نفت ایران وجود ندارد اما بیژن زنگنه، وزیر نفت در حاشیه مراسم امضای قرارداد توسعه میدان نفتی یاران در استان خوزستان از امیدواری برای افزایش تولید سخن گفت؛«ایران ظرفیت تولید نفت خود را بالا خواهد برد تا با پایان تحریم‌ها بتواند سهم خود را از بازار جهانی نفت پس بگیرد. درست است که تولید ما به‌دلیل تحریم‌های ظالمانه و غیرقانونی کم است، اما همه‌‌چیز به همین شکل باقی‌نمی‌ماند.»
توضیحات زنگنه در رابطه با وضعیت تولید نفت در دوران کرونا و تحریم محدود به این توضیحات نیست؛ چرا که او در اردیبهشت‌ماه زمانی که در یک نشست مشترک با اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور حاضر بود، اعلام کرد که به‌دلیل کرونا ذخیره‌سازی‌ بنزین در ایران به بی‌سابقه‌ترین رقم تاریخی رسیده است و علاوه بر این صنعت نفت و پتروشیمی شاهد« تعلیق موقت برخی طرح‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت به‌ویژه منطقه عمومی پارس، کاهش ۴۰درصدی دریافت خوراک صنایع پایین ‌دستی پتروشیمی نسبت به سال گذشته، تعطیلی بیشتر بخش‌های تولید قیر و کاهش فروش فراورده‌های نفتی» است.
در کنار توضیحات وزیر نفت و آمار اوپک از کاهش تولید روزانه نفت ایران به زیر 2میلیون بشکه در فروردین‌ماه، نمی‌توان از گزارشی که رویترز چند هفته پیش منتشر کرد، به راحتی گذشت. رویترز در گزارشی به نقل از شرکت تحلیل بازار نفت FGE Energy از ذخایر نفتی ساحلی 63میلیون بشکه‌ای ایران خبر داد. بر اساس این گزارش، تحریم‌های نفتی آمریکا در کنار بحران جهانی کرونا شرایط سختی را برای صنعت نفت ایران ایجاد کرد و موجب شد تا تولید نفت ایران به پایین‌ترین میزان طی چهاردهه گذشته برسد.
بر مبنای تخمین شرکت FGE Energy میانگین ذخیره نفت خام ساحلی ایران که در ژانویه سال‌جاری میلادی 16میلیون بشکه بوده، در ‌ماه آوریل امسال به 54 و در ژوئن به 63میلیون بشکه رسیده است.
بر اساس بررسی رویترز، تولید نفت‌خام ایران در ‌ماه ژوئن به 1.9میلیون بشکه در روز کاهش‌یافته است. این میزان تقریباً نیمی از تولید ایران در سال2018 و پایین‌ترین سطح از سال1981، یعنی سال آغاز جنگ عراق و ایران و حمله به تأسیسات نفتی ایران در ابتدای جنگ است.

نقش کاهش استخراج نفت در رشد ناخالص داخلی
با نیم‌نگاهی به آمار سال98 این حوزه، به این نتیجه می‌رسیم که نباید منتظر گشایش و شرایط بهتری در سال99 باشیم؛ چرا که آمار به ما می‌گوید ارزش افزوده فعالیت استخراج نفت خام و گاز طبیعی مطابق آمارهای ثبتی وزارت نفت در سال98 روند کاهشی داشته و تولید ناخالص داخلی در این بخش 35درصد کمتر شده است.
بررسی ارزش افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی طی سال‌های مختلف نشان می‌دهد که سال91، یعنی درست در روزگاری که یک سال به پایان دولت احمدی‌نژاد باقی‌مانده بوده، نرخ رشد بخش نفت به 27.5- درصد و این آمار در سال 92به 3.1- درصد رسید. گره خوردن این دوران با موضوع برجام موجب شد که روند بهبود تولید از سال‌های 92 تا 96 به جایگاه قابل‌قبولی برسد.
این سیر نزولی در حالی اتفاق افتاد که بخش نفت در سال1395 که نخستین سال اجرای برجام بود با رشد 36درصدی همراه شده بود. بر این اساس باید گفت که رشد منفی این بخش از سال97 همزمان با اجرای تحریم‌ها کلید خورد. در آن سال رشد این بخش 14.1- ثبت شد، تا جایی که در پاییز سال 97 تولید به 33.5- درصد رسید و تولید در زمستان همان سال با اندکی بهبود خود را به 26- درصد رساند. در بهار سال98 نیز روند تولید، کاهشی‌تر شد و به 41- درصد رسید.
در تابستان 98، این بخش نقره‌داغ شد و با بیشترین کاهش، نسبت به فصل‌های قبل معادل 47- درصد ثبت شد.
در پاییز 98رشد ارزش افزوده بخش استخراج نفت خام و گاز طبیعی با بهبود نسبت به دوره‌های قبل به رقمی معادل 15.3- درصد رسید، البته ناگفته نماند این بخش همچنان با رشد منفی خود تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر رشد منفی محصول ناخالص داخلی داشته است. در زمستان سال1398روند کاهشی این بخش دوباره شدت گرفت و به 26.8- رسید.
بر اساس نتایج بخش استخراج نفت و گاز طبیعی در سال1398-35درصد رشد داشته که حدود 6.5- واحد در رشد 7- واحدی محصول ناخالص داخلی در سال1398 نقش داشته‌است.


چشم‌انداز
از سرمایه‌گذاری جدید غافل نشویم

علی شمس‌اردکانی ـ کارشناس انرژی


صنایع نفت و پتروشیمی، صنایعی سرمایه‌بر هستند و نیاز به تکنولوژی بالا دارند. برای کاربری گاز که اهم آن پتروشیمی است ما نیاز به سرمایه و تکنولوژی داریم اما متأسفانه در 70سال گذشته و به‌خصوص در 20سال اخیر ما منابع سرمایه‌ای‌مان را -که بیشتر از نفت و گاز به‌دست می‌آمد- صرف مصارف جاری کرده‌ایم و به اندازه کافی در بخش نفت و گاز و بخش‌های دیگر انرژی سرمایه‌گذاری نداشته‌ایم.
در واقع ما با مصرف درآمدهای نفتی، سرمایه‌گذاری کافی نکرده‌ایم و اکنون امکان زایش سرمایه از نفت و گاز نداریم. بنابراین گناه این کار بر گردن خودمان است که با ندانم‌کاری به جای آنکه پول نفت و گاز را در مسیر سرمایه‌گذاری قرار‌دهیم تا از این طریق تولید قابل‌قبولی داشته باشیم، در حوزه‌های دیگر خرج کرده‌ایم. ناگفته نماند که بیشترین تضییع سرمایه در دوران دولت‌های نهم و دهم رخ داد. من معتقدم یکی از گناهان بزرگ اقتصادی به‌ویژه در 20سال اخیر، عدم‌سرمایه‌گذاری درآمدهای حاصل از نفت و گاز بوده است. اگر در ایران 100میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شود، ما باید بپرسیم که چه میزان از درآمد حاصله از بنزین در مسیر سرمایه‌گذاری قرار‌می‌گیرد؟ پاسخ این است که متأسفانه کل این درآمد صرف مخارج جاری می‌شود. این اشتباهات عمده‌ای است که در اقتصاد با آن مواجه هستیم و دلیلش هم این است که میزان حضور سرمایه‌گذاری در بودجه بسیار کمرنگ است، درحالی‌که سرمایه‌گذاری باید حداقل یک‌چهارم درآمد ملی باشد.
من نمی‌توانم وضعیت تولید در سال99 را پیش‌بینی کنم اما با تکیه به بحث سرمایه‌گذاری که توضیح دادم، باید بگویم که ما نیاز داریم تا به‌دنبال منابع جدید سرمایه‌ای برویم و اطمینان مردم را جلب کنیم، از این طریق می‌توان سهام کارخانه‌ها را به جای اداره نیمه‌دولتی، به شکل حرفه‌ای اداره کنیم. در واقع باید گفت که بحث سرمایه‌گذاری همچنان به‌عنوان یک چالش مهم تولید نفت و پتروشیمی در سال 99شناخته می‌شود؛ چرا که این حوزه از معدود نقاطی‌ است که از طریق صادرات می‌تواند زمینه ایجاد سرمایه را برای ما مهیا کند. تولید پتروشیمی در دوره کرونا هم روند نزولی پیدا نخواهد کرد  ولی ما فرصت‌ها را از دست می‌دهیم، چرا که دنیا دچار بحران است و هیچ‌کدام از، قیمت‌های گاز و میعانات گازی که تولیدکنندگان عمده دنیا در اختیار دارند، به خوبی قیمت این محصولات در ایران نیست؛ به‌عنوان مثال ما روزانه یک‌میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید می‌کنیم، این فراورده  می‌تواند تبدیل به پتروشیمی شود اما همان یک‌میلیارد مترمکعب گاز هم در یک چرخه بی‌فایده مصرف می‌شود؛ یعنی نمی‌توانیم پول گاز را جمع کنیم و نشت گاز را کاهش دهیم؛ از این طریق فرصت‌ها از دست می‌رود. ما امید داریم بر اساس وعده‌های مطرح شده و با افتتاح ۱۷طرح پتروشیمی در سال‌جاری، ظرفیت تولید این صنعت به ۲۵میلیون تن برسد. برهمین اساس باید گفت که در حوزه پتروشیمی روند تولید نامطلوب خواهد بود اما برای آنکه این روند اصلاح شود باید سرمایه‌های بیشتری را به این حوزه تزریق کرد.