واقع‌‌گرایی ابتدایی

علی اکبر شیروانی 

«تهران مخوف» را برخی نخستین رمان فارسی می‌دانند. سال‌ها بود داستان‌های سریالی در نشریه‌های پس از مشروطه منتشر می‌شد و ذائقه اهل فرهنگ با این جور داستان‌ها خو گرفته بود. مرتضی مشفق کاظمی که درس‌خوانده دارالفنون بود و موقع انتشار تهران مخوف در برلین تحصیل می‌کرد تهران مخوف را به همان سبک نوشت و پاورقی روزنامه ستاره ایران منتشر کرد.مشکل مشفق و تهران مخوفش آن بود که هنوز آن اندازه در داستان رشد نکرده بودیم که زبان اندامواره با داستان بیافریند و تمرین تکنیک‌های داستان‌نویسی و فنی‌نویسی بر زبان غلبه داشت. اما سیاق مشفق و بافتار زبانی‌اش، زیرساختی بود که در داستان‌های واقع‌گرا ریشه دواند و ادامه پیدا کرد. «علی‌اشرف‌خان می‌لرزید و بدون اینکه خودداری بتواند آهسته آهسته به طرف عقب رفته به دیوار رسیده تکیه داد. فرخ او را به حالت خود گذارده در میان اطاق قدم زده فکر می‌نمود و بالاخره نزدیکش شده گفت: حالا هم می‌توانید بخندید. علی‌اشرف‌خان توانایی جواب نداشت و حس می‌کرد که چه حوادث سهمگینی پیش خواهد داشت و چون آن روز شهرت داشت که داری برپا شده و خائنین را به مجازات خواهند رساند طناب آن را بر گردن خود احساس می‌نمود.
دوباره جوان گفت: یقین در این مدت چهار سال هم خیلی خندیدید حالا هم می‌توانید بخندید ولی البته این خنده با آن خنده اختلافی خواهد داشت.
سپس لحن استهزائی خود را تغییر داده: حالا هم به برادر و سایرین تکیه دارید حالا هم تصور می‌کنید آنچه شده‌اید، صحیح است؟ 
کلمه از دهان علی‌اشرف‌خان خارج نشده سر را به زیر انداخته و پاهایش به سختی می‌لرزید و شاید اگر توانایی داشت تقصیر خود را اعتراف می‌نمود. فرخ نخواست بیش از آن با سرزنش، قلب حریفه مغلوب را بیازارد و مختصراً به او اطلاع داد که برای گرفتاریش آمده است. چه می‌توانست بکند، چه مقاومتی ممکن بود بروز دهد».

مرتضی مشفق کاظمی در جوانی