فصل تازه

 سید محمد حسین محمدی   

در میان درگیری‌های حوزه نجف با بریتانیا، شیخی از تبار مکتب سامرا و از شاگردان میرزای شیرازی که در تمام سال‌های مشروطه و پس از مشروطه سعی کرده بود بی‌طرفی خود را نشان بدهد، شاید به بهانه زیارت و شاید واقعاًبه‌قصد زیارت، عراق را به سمت ایران ترک گفت. شیخ هیچ گمان نمی‌کرد که سفر بدون بازگشتش، مهم‌ترین سفر صدسال اخیر تاریخ حوزه علمیه باشد؛ سفری که مبدأ تاریخ شد و اسباب تأسیس حوزه علمیه قم را در سال 1301فراهم کرد.
حاج شیخ بنا داشت تا حد امکان در ایران نیز همچون عراق از گود سیاست بیرون بماند. او در گیرودار مشروطه، هم کتاب آخوندِ مشروطه‌خواه را تدریس می‌کرد و هم کتابِ سیدیزدی مخالف مشروطه را. 
در هر شهری از عراق که فضای مشروطه‌خواهی پا می‌گرفت به شهر دیگری مهاجرت می‌کرد و حتی بعد از مشروطه، در ماجرای مبارزه‌ای که شیخ‌الشریعه و محمدتقی شیرازی ترتیب داده بودند شرکت نمی‌کرد. داستان ایران ولی داستان متفاوتی بود. شیخ ناچار شد در کنار میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی، به‌نحوی حکومت رضا پهلوی را تأیید کند. حتی زمانی که خانواده رضا پهلوی در حرم حضرت معصومه کشف حجاب کردند و آیت‌الله بافقی به خاطر اعتراض دستگیر شد نیز حائری فتوا به سکوت داد و هرگونه بحث در این موضوع را حرام اعلام کرد. کسی نمی‌داند، شاید مصلحت شیخ در حفظ حوزه قم بود و حاج شیخ تلاش می‌کرد تا با مدارا، حوزه تازه تأسیس قم را سرپا نگه دارد. موضع‌گیری‌های متأخرش در موضوع کشف حجاب و مسئله فلسطین نیز تأثیر چندانی نداشتند. هرچه بود، شیخ عبدالکریم توانسته بود فصل جدیدی در تاریخ حوزه‌های علمیه باز کند؛ فصلی که فرزندانش مرتضی و مهدی، دامادش محقق داماد و شاگردش امام خمینی، برگ‌های مهمی از آن را رقم زدند.