نگاه
نظامی‌خوانی در ایران
کیوان پهلوان- مدرس، نویسنده و پژوهشگر موسیقی
نظامی‌خوانی یا لیلی و مجنون‌خوانی به غیر از شوشتر در کدام منطقه ایران وجود دارد؟
دوست عزیز موسیقیدان شوشتری پرسش بالا را از من کرد. او خاطرنشان کرد که ما در مناطق مختلف ایران شاهنامه‌خوانی، خیام‌خوانی، فائز‌خوانی و... داریم و به غیر از شوشتر در کدام منطقه ایران نظامی‌خوانی وجود دارد؟ در پاسخ چنین نوشتم:
سلام
دوست عزیز و استاد محترم
در مورد نظامی‌خوانی باید بگویم تقریبا در ایران نداریم؛ فقط در لرستان ژانر موسیقی به نام خسرو و شیرین‌خوانی داریم و ملودی آن هم مخصوص همین ژانر است. در فلک‌خوانی که در جنوب تاجیکستان رایج است، به غیر از ترانه‌های فولک، از نظامی، بیدل، ناصرخسرو، خیام، سعدی، حافظ و... خوانده می‌شود. کلا در فضای فلک‌خوانی است که ترانه‌ها با دوتار در جنوب تاجیکستان خوانده می‌شود.
من هم کتابی را به نام «فلک‌خوانی» برگردان و منتشر کرده‌ام که می‌توانید به آن مراجعه کنید.
بیدل‌خوانی در فارسی زبانان تاجیکستان و ازبکستان، افغانستان، پاکستان و شمال هند بسیار رواج داشته است؛ به‌ویژه در میان طریقت اسلامی چشتیه در پاکستان و شمال هند، البته از مولانا، سعدی و شاعران دیگر نیز وجود دارد. اشعار نظامی قاعدتا نباید باشد، چون بیشتر به عشق زمینی و رمانتیک و نه آسمانی می‌پردازد.
خیام‌خوانی در بوشهر در مراسم عروسی و هر بزم شادمانی رواج دارد که قدمت آن کمتر از صد سال است. رباعیات خیام را تکرار می‌کنند یا هر رباعی دیگر را که طرب‌انگیز است و با مذاق و مشرب خیامی سازگاری دارد، همراه اشعار خیام توسط یکی از خراباتیان خوانده می‌شود. به‌دنبال اشعار خیام، معمولا از یزله یا خرده آهنگ‌های بوشهری نیز استفاده می‌شود.
در مناطق دیگر ایران در مناطق غیر‌شهری و به احتمال زیاد شهری تقریبا وجود ندارد. شروه‌خوانی در بوشهر آواز غمگنانه‌ای است به‌تنهایی یا با ساز نی خوانده می‌شود. ممکن است چند شروه‌خوان کنار هم بنشینند و جواب یکدیگر را بدهند. در واقع شروه‌خوانی از زمان فائز به اوج خود می‌رسد.
فائز‌خوانی هم در استان‌های جنوب ایران؛ مانند فارس، بوشهر، هرمزگان و خوزستان خوانده می‌شود که در بوشهر به آن دشتستانی یا دشتی هم می‌گویند.
شاهنامه‌خوانی در ایران رواج بیشتری داشته است؛ در لرستان، بختیاری، خراسان، قشقایی‌ها که در این مورد تحت‌تأثیر بختیاری‌ها بوده‌اند، فارسی‌زبانان دیگر مناطق ایران و همچنین تاجیکستان و ازبکستان و افغانستان.
لیلی و مجنون‌خوانی هم که ویژه شوشتر است. همچنین در جمهوری آذربایجان اپرای لیلی و مجنون ساخته شده و ارکستر سمفونیک و بازیگران آن را اجرا کرده‌اند.