در میان سیگار بدون ترس از سرطان

الناز عباسیان

موضوع گردشگری این هفته ما «موزه دخانیات ایران» است اما اجازه بدهید در همین ابتدا بگوییم که اگر قرار است امروز در این گزارش از سیگار و گذشته ساخت آن صحبت کنیم، منظورمان تعریف و تمجید از این عامل صدها بیماری نیست. حالا دیگر حتی کودکان هم به خوبی می‌دانند که سیگار برای سلامتی مضر است و بزرگ‌ترهای سیگاری را به ترک آن تشویق می‌کنند. گفته می‌شود دود این ماده نیم‌وجبی بیش از 4 هزار مواد شیمیایی با خود به همراه دارد که حداقل ۵۰ تای آنها باعث سرطان می‌شوند. حالا با وجود همه مضرات سیگار می‌خواهیم این بار از وجه دیگر به این نیم‌وجبی مضر نگاه کنیم. از این وجه که تولید سیگار و صنعت آن یکی از قدیمی‌ترین صنایع ایران معاصر بوده است. از این‌رو برای ثبت تاریخ دودکردن ایرانیان در دوره معاصر، موزه دخانیات ایران افتتاح شده است. مکان‌هایی مانند موزه دخانیات که پس از اجرای طرح خروج صنایع از شهر ایجاد می‌شوند، فرصت‌های فرهنگی خوبی برای آشنایی و آگاهی بیشتر مردم با صنعت و توسعه شهرنشینی بوده و حس تعلق شهروندان را افزایش می‌دهد. پس با ما همراه باشید تا شما را با دیدنی‌های منحصربه فرد موزه دخانیات بیشتر آشنا کنیم. البته اگر این روزها به‌علت شیوع موج دوم ویروس کرونا شرایط بازدید از این موزه برای شما مهیا نشد نگران نباشید ما برای شما پیشنهاد جالب‌تری داریم و آن هم بازدید مجازی از این موزه جدید و متفاوت است. می‌پرسید چطور؟ خیلی راحت شما می‌توانید سری به سایت ما بزنید و با یک کلیک روی دکمه نمایش تصویر موزه و آثار جالب آن را تماشا کنید و لذت ببرید. همچنین می‌توانید کیو آرکد کنار صفحه را با تلفن همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید. این شما و این موزه دودی دخانیات.

   پیشینه موزه
اگرچه نام موزه دخانیات ایران به‌تازگی سر زبان‌ها افتاده است اما جالب است بدانید این موزه بیش از ۸۰ سال قدمت دارد و بیش از ۳۰۰ اثر باارزش تاریخی و اسناد قدیمی و تجهیزات و ادوات قدیمی در آن نگهداری می‌شود. شرکت دخانیات که از قدیمی‌ترین کارخانه‌های کشور است و قدمت آن به پهلوی اول بازمی‌گردد، این موزه را راه‌اندازی کرده است. برای اینکه با پیشینه موزه آشنا شویم بهتر است نخست به گذشته این کارخانه که یکی از مهم‌ترین کارخانه‌های صنعتی ایران محسوب می‌شود نگاهی داشته باشیم. این کارخانه یکی از قدیمی‌ترین شرکت‌های تهیه، تولید و توزیع تنباکو و دخانیات در ایران است. اینجا یادگاری از روزهایی است که آلمانی‌ها برای ساخت مراکز صنعتی به ایران آمدند. ماجرا به مهرماه ۱۳۱۶ برمی‌گردد؛ وقتی که رضاشاه برای افتتاح شرکت دخانیات تهران به این محل آمد و از آن پس این مجموعه صنعتی، به‌صورت مداوم کار خود را ادامه داد و سیگار را جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی همه ما کرد. در این سال‌ها نخستین مجتمع صنعتی‌ ‌تولید سیگار در زمینی به مساحت 10هکتار در خیابان قزوین تهران به بهره‌برداری‌ ‌رسید که هم‌اکنون موزه در همین مکان فعال است. 2سال قبل از شروع به‌کار کارخانه‌های سیگار‌سازی‌ ‌تهران نیز مزرعه آزمایشی توتون در سال1315 به‌منظور پشتیبانی از کشت این گیاه، ‌در منطقه تالش گیلان ایجاد شده بود. البته چند سال بعد، این مزرعه که‌ نخستین مرکز تحقیقات توتون قلمداد می‌شود، به منطقه تیرتاش شهرستان بهشهر منتقل شد. ‌پس از افتتاح کارخانه‌های تولید سیگار در سال1317، صنایع مرکزی دخانیات به سرپرستی گروهی از کارشناسان آلمانی، انگلیسی و یونانی شروع به‌کار کرد. نخستین فراورده‌هایی که با اقبال عامه مردم مواجه شدند شامل سیگارهای «اِشنو»، «فومن»، «گرگان»، «افسر»، «تارج»، «اردیبهشت»، انواع سیگار «برگ» و «جیگاره» (نوعی سیگار دست‌پیچ با نیمکوب توتون چپق) و انواع تنباکو، توتون چپق و توتون پیپ بودند. پس از آن، کارخانه‌های عمل‌آوری در‌ ‌شهرهای ساری، رشت، گرگان، ارومیه و خوی راه‌اندازی شد. به‌طور کلی، سال‌های 1315 تا ‌‌1350‌بستر پیدایش و تحولات صنعت دخانیات ایران بوده است. برگردیم به تاریخچه خود موزه و نخستین کارخانه دخانیات در خیابان قزوین. همانطور که می‌دانید زمانی در گذشته‌های نه‌چندان دور اینجا حاشیه شهر محسوب می‌شد و فعالیت کارخانه کنار خانه‌های مسکونی چندان نامتعارف و غیرقانونی نبود. اما کم‌کم با رشد شهرنشینی و توسعه شهر تهران، وجود چنین کارخانه‌ای داخل شهر مشکل‌ساز و فعالیت آن به خارج از شهر منتقل شد. به واسطه خروج صنعت از شهر مکان‌های اینچنینی- که بخشی از هویت شهر هستند- باقی مانده‌اند تا بتوان از این فرصت‌ها برای توسعه فرهنگ و هویت شهری بهره جست. کارخانه دخانیات در زمینه اقتصاد و توسعه صنعت، نقش زیادی داشته و حالا تلاش کرده است که هویت و عقبه‌ خود را با بازسازی و افتتاح موزه به نمایش بگذارد. این موزه خرداد سال گذشته پس از امضای تفاهمنامه‌ای از سوی مدیریت شهری منطقه۱۱ شهر تهران با مسئولان شرکت دخانیات مرمت و بازسازی شد و پس از پایان یافتن بازسازی، درهای موزه در هفته تهران و پاییز سال گذشته روی عموم باز شد.

  قلیان قلمکاری
در میانه موزه یک صنایع‌دستی مرتبط با دود و دخانیات نظرمان را به‌خود جلب می‌کند. البته این وسیله برای آنهایی که قلیان دود می‌کنند جذاب‌تر است زیرا بعید می‌دانیم نمونه‌ای شبیه به این قلیان قدیمی را دیده باشند؛ قلیان بزرگ قلمکاری شده با چهار شیلنگ برای 4نفر که سال‌ها پیش توسط هنرمندان اصفهانی ساخته شده و حالا در موزه قرار گرفته است. اگر تا اینجای گزارش هوس سیگار یا قلیان به سرتان زده، باید دوباره یادآوری کنیم که این دودها واقعا برای سلامتی مضر هستند؛ مثل بمب به ظاهر بی‌خطری می‌مانند که هر لحظه ممکن است منفجر شود. اینجا هم برای تبلیغ دود و دم راه نیفتاده، موزه‌ای برای نمایش رشد و نمو یک صنعت است. پس بهتر است ما هم به همین موضوع بپردازیم.

  یادی از فردین و تختی در موزه دخانیات
اینجا موزه‌ای جالب با تضادهایی جالب‌تر است؛ از یک طرف موزه دیدنی و جالب است و از طرفی محصولی که تولید می‌کند مضر و خطرناک. این تضاد را در تصاویر موزه به راحتی می‌توان دید؛ جایی که تصاویری از ورزشکاران نامی زورخانه و باشگاه دخانیات را مثل غلامرضا تختی، عباس زندی و محمدعلی فردین می‌بینید که نماد سلامت و تندرستی هستند و در گوشه‌ای دیگر هم پاکت‌های خاطره‌انگیز سیگارهایی را که قاتلان خاموش آدم‌اند. البته سیگار از این تضادها بسیار دیده و با تمام هشدارها هنوز هم پرفروش و پرمصرف است. جالب اینکه حتی روی پاکت سیگار هم این هشدار که «سیگار برای سلامتی شما ضرر دارد» نوشته شده است.

  دستگاه‌های تولید سیگار
در بخش‌هایی از موزه چندین دستگاه نظرمان را به‌خود جلب می‌کند. جلوتر که می‌رویم متوجه متن راهنمای دستگاه‌ها می‌شویم. جالب اینجاست که این دستگاه‌ها روزگاری کار اصلی تولید سیگار را به‌عهده داشتند. در همین بخش موزه تا دل‌تان بخواهد اشیای قدیمی و جالب درباره ساخت این سیگارها را می‌بینید؛ از دستگاه‌های رطوبت‌سنج و تبخیرنگار گرفته تا آب مقطرگیری و یک پنکه قدیمی که روزگاری در کارخانه می‌چرخیده است. ناگفته نماند با توجه به روند رو‌ ‌به‌رشد مصرف سیگار در کشور، شرکت دخانیات ایران در سال1372 طرح ساخت و توسعه‌ ‌مجتمع را به مرحله‌ ‌اجرا گذاشت و هم‌اکنون در ۳ بخش عمل‌آوری توتون، تولید سیگار، فیلترسازی و بسته‌بندی فعالیت دارد. در سال‌های اخیر نیز فعالیت‌های مختلفی در زمینه اصلاح خطوط ‌تولید، ایجاد ظرفیت‌های جدید و ارائه محصولات تازه در این مجتمع صورت گرفته است که تولید سیگار‌هایی با سایزهای کوتاه و بلند از این جمله‌ هستند.

  از عکس‌ها تا مدارک قدیمی
عکس‌های قدیمی همیشه ارزشمند هستند. در این موزه هم تصاویر، روایت‌ بخشی از تاریخ و هویت صنعت دخانیات را به دوش می‌کشند. روی دیوار‌های موزه قاب عکس‌هایی از تصاویر قدیمی و تاریخی از شکل‌گیری شرکت و کارگرانی که در کار تهیه توتون و تنباکو هستند نصب شده است. آن سو هم برگ‌های زرین تنباکو را گذاشته‌اند که در اصفهان کاشته می‌شوند و می‌گویند بهترین تنباکوهای جهان هستند. بخش دیگر این موزه به نمایش اسناد و مدارک تاریخی شرکت دخانیات اختصاص یافته که روی میزها قرار گرفته‌اند. این اسناد برای خودشان تاریخی از مکتوبات اداری در ایران هستند. نگاهی به این اسناد ما را به گذشته‌های دور و نحوه مکاتبات اداری در روزهای بدون رایانه و اینترنت و تکنولوژی روز می‌برد.

   تماشای رشد یک صنعت موفق
برای بازدید از این موزه باید به جنوب تهران و خیابان قزوین برویم. حالا وقتی به این خیابان برسیم دیگر پیداکردن ساختمان قدیمی شرکت دخانیات کار چندان سختی نیست؛ کارخانه‌ای ۲۰ هزارمترمربعی که مساحت قابل توجهی از محله را گرفته است. موزه دخانیات هم در قلب همین مجموعه بزرگ شرکت دخانیات قرار گرفته؛ جایی در محله قدیمی دخانیات یا محله سلامت فعلی در کنار خیابان پر رفت‌وآمد و خانه‌های مسکونی. از همان در ورودی خیابان قزوین وارد ساختمان قدیمی شرکت دخانیات می‌شویم. پله‌های عریض ما را به داخل موزه راهنمایی می‌کند. از همان ابتدای ورود به این موزه متوجه می‌شوید که به موزه‌ای کاملا متفاوت از موزه‌هایی که پیش‌تر رفته‌اید وارد شده‌اید. اینجا تا چشم کار می‌کند سیگار و انواع دستگاه‌ ساخت سیگار و تنباکو می‌بینید. آن طرف‌تر تعدادی از دستگاه‌های تولید سیگار از گذشته‌های دور تاکنون قرار دارد و همچنین نمونه‌ای از اوراق اداری مربوط به تولید و پخش سیگار، به نمایش درآمده است.

   ماجرای سیگار روشنفکران
 «اشنو ویژه» که سیگار محبوب جلال‌آل‌احمد بود و می‌گویند آیت‌الله کاشانی هم به کشیدن آن علاقه داشت، در دوره‌ای سیگار روشنفکری شده بود. ماجرای زیاد سیگارکشیدن دکتر شریعتی و توصیه‌های شهید بهشتی برای کنارگذاشتن سیگار و کبریت را شاید شنیده باشید؛ وقتی دکتر شریعتی به نیمی از توصیه رفیق خود عمل می‌کند و فقط کبریت را کنار می‌گذارد. آن سال‌ها شعار ایرانی باید کالای ایرانی بخرد، شامل سیگار هم می‌شده و سیگارهای وطنی به‌خصوص اشنو یا هما هم یکی از پزهای روشنفکران بود؛ چیزی شبیه دود‌کردن سیگارهای «۵۷» یا «بهمن کوچک» برای دانشجوهای دهه70 و80. موزه دخانیات هم پر است از این نام‌ها؛ از برندهای معروفی مثل بهمن و تیر و زر گرفته تا شکوفه، فیروزه و ستاره. البته ناگفته نماند در آن سال‌ها خیلی کمتر از مضرات سیگار گفته می‌شد و جامعه چندان به مصرف سیگار نگاه منفی نداشت.

   نیم‌وجبی پرضرر
خود سیگار چیز پیچیده‌ای نیست. برگ خردکرده توتون که در کاغذ نازک پیچیده شده را سیگار می‌گوییم. پیچیدگی اصلی و خطرناک زمانی رخ می‌دهد که یک طرف آن را آتش می‌زنند و از طرف دیگر که معمولاً فیلتر دارد دود را به درون ریه‌ها می‌کشند. همین پُک‌زدن ساده نه‌تنها خود فرد که بلکه اطرافیان را هم در معرض مواد سمی و خطرناک قرار می‌دهد. حالا اینکه چطور سیگار ساخته شد و به ایران آمد خود حکایتی دارد. گفته می‌شود استفاده از گیاه توتون، نخستین بار در قرن 15‌میلادی و پس از سفر اکتشافی کریستف کلمب به قاره آمریکا در میان بومیان منطقه دیده شد. بعد از آن ‌پرتغال، نخستین کشور اروپایی بود که این گیاه را از قاره آمریکا به دیگر کشورهای اروپایی روانه ساخت. در سال 1560میلادی ژان نیکوت، ‌سفیر فرانسه در پرتغال‌، مقداری بذر توتون به رسم هدیه برای ملکه فرانسه فرستاد که‌ آن را ‌به همین مناسبت، نیکوتیانا نامگذاری کردند. این بذر پس از ورود به انگلستان و اسپانیا، توسط دریانوردان انگلیسی به کشورهای‌ ‌شرقی نظیرترکیه، یونان، مصر، سوریه، چین و ژاپن راه یافت.

   سیگار؛ سوغات پرتغالی‌ها به ایران
جالب است بدانید توتون و تنباکو نخستین بار به‌عنوان سوغات پرتغالی‌ها برای شاهان صفوی وارد ایران شده و حالا سابقه‌ای سیصدساله در کشورمان دارد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد، بذر توتون به‌احتمال زیاد از بنادر جنوبی کشور وارد و به‌تدریج در نواحی جنوبی، مرکزی و شرقی کشت شده است. بذر توتون چپق نیز به‌احتمال زیاد از ترکیه به ایران راه پیدا کرده و کشت آن در قسمت غربی و مرکزی رواج یافته است. بذر توتون سیگار در سال1251 و به توصیه محمدخان ناصرالملک همدانی فرمانفرما و توسط دکتر استپان هاراطونیانس که در گیلان به نام «حکیم فانوس» مشهور بود، به ایران وارد شده است. بذر این توتون از نوع «سامسون» ابتدا در گیلان کشت شد و سپس توسط شخصی به نام کوسیس، به مازندران برده و در اطراف بابل کشت شد. کشت این بذر به‌تدریج به گرگان (‌استرآباد) و ارومیه رسید. هم‌اکنون توتون سیگار در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و کردستان و توتون چپق در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه و تنباکو در استان‌های اصفهان، فارس، بوشهر، خراسان و شاهرود کشت می‌شود. با وجود سابقه سیصدساله کشت توتون و تنباکو در ایران، صنعت تولید‌ ‌سیگار در کشور، قدمتی هشتادساله دارد، زیرا تا سال 1300تولید این محصول در‌ ‌کارگاه‌های کوچک و به‌طور دستی انجام می‌گرفت.

   مدیران 8دهه فعالیت
شرکت دخانیات، در این هشت‌دهه، مدیران زیادی به‌خود دیده؛ از نخستین مدیرعاملش که فقط 6ماه بر سر کار ماند تا مدیرعامل فعلی‌اش که تصاویر همه آنها در دیوار موزه به نمایش گذاشته شده است. بخشی هم برای تصاویر و اسناد مربوط به «آتانوس زافیروپولوس» درست شده که فریدلیپ آلمانی، نخستین مدیرعامل دخانیات او را از یونان به ایران آورد تا رئیس مزرعه آزمایشی توتون تیرتاش شود که حالا مرکز تحقیقات و آموزش شرکت دخانیات است. زافیروپولوس یکی دو سالی هم بعد از انقلاب به‌کار در اینجا ادامه داد و دست آخر به‌خاطر بیماری از ایران رفت تا چند‌ماه بعدش در یونان از دنیا برود. او زبان فارسی را می‌فهمید و به‌خوبی حرف می‌زد اما خواندن و نوشتن خط فارسی را بلد نبود. برای همین نامه‌هایش را فینگیلیش می‌نوشت؛ یعنی زبان فارسی با خط انگلیسی. گفته می‌شود این نامه‌ها که در موزه دخانیات قرار گرفته، احتمالا نخستین سند ثبت‌شده نوشتار فینگیلیشی در ایران باشند.