خُلازیر؛ طرح یک پرسش

علی اعطا _ رئیس کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر تهران

حتی سایه کوره‌ها هم به این تکه از زمین نمی‌رسید. مرد و زنی در نزدیکی کوره ناهید2، زیر آفتاب تند جنوب شهر، محروم از خنکای کولر و پنکه، داخل گودالی چند مترمربعی که یک راه ورود از سطح زمین داشت، زندگی می‌کردند. آفتاب می‌تابید و ما عرق شرم می‌ریختیم. آنچه می‌دیدیم، نه یک فیلم اجتماعی بود نه صحنه‌ یک رمان رئالیستی. خودِ واقعیت بود.

«یک جاهایی احساس می‌کنم پاهایم می‌لرزد و نمی‌توانم جلوتر بروم و آن در همین کوره‌هاست؛ محل زندگی کارتن‌خواب‌های ته‌ خطی. اعتیاد و تزریق مواد‌مخدر در این کوره‌ها به حدی است که نگو!» اینها را خانم علیزاده، مدیر مؤسسه‌ای می‌گفت که در مجاورت این کوره‌ها یک ایستگاه کاهش آسیب با مجوز سازمان بهزیستی دایر کرده است. برای بازدید از کوره‌های آجرپزی منطقه خُلازیر جنوبی به این منطقه رفتیم. بهانه بازدید، انتشار تصاویری در روزهای اخیر از کوره‌ها بود که وضعیتی بسیار نامساعد از افرادی در تونل‌های زیر کوره‌ها را به نمایش می‌گذاشت. صبح یکی از روزهای تیر، به همراه شهردار منطقه19، مدیرعامل سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران، رابط شورایاران منطقه19، جمعی از خبرنگاران و همکارانم در شورا در بخش غربی اراضی ١٨٠هکتاری منطقه خلازیر در منطقه١٩، در شمال بزرگراه آزادگان و جنوب بلوار شقایق و غربِ بزرگراه شهید کاظمی حضور یافتیم. بخش‌هایی در نیمه شرقی اراضی، محل فروش ضایعات و بخشی‌هایی در نیمه‌ غربی، کوره‌های آجرپزی است که دالان‌های آنها محمل انواع آسیب‌های اجتماعی است. در منطقه خلازیر حدود ۴۰کوره آجرپزی وجود دارد. این کوره‌های آجرپزی در گذشته فعال بوده‌اند، اما اکنون تعطیل و متروکه شده‌اند. یکی از دلایل غیرفعال‌شدن این کوره‌ها، بحث آلودگی زیست‌محیطی است. همچنین پس از آنکه تولید سفال رواج یافت، کمتر از آجر استفاده شد و در واقع با گردش چرخ سفال، آجرسازی‌ها تعطیل شدند. ساکنان و شاغلان در کوره‌های آجرپزی کار خود را تغییر دادند. یک عده‌ای دستفروش شدند و عده‌ای به جمع‌آوری مواد بازیافتی روی آوردند. برخی افرادی که قبلاً در این کوره‌ها کار می‌کردند، هنوز ساکن هستند و در این مناطق زاد و ولد کرده‌اند و به همین دلیل کودکان آنان نیز در همین کوره‌های آجرپزی بزرگ می‌شوند.
این اراضی، در مرز محدوده تهران و در مجاورت حریم شهر قرار دارند. مجموعه‌ای از مشکلات در حوزه مالکیت اراضی، تعدد فروشندگان ضایعات، مسائل حقوقی اراضی وقفی، آسیب‌های اجتماعی، ذینفعان متعدد با منافع غیرهمسو؛ مسئله‌ای چندوجهی را در قبال این اراضی پدید آورده است. از همین‌رو راه‌حل «ممکن» و «قابل توافق» هنوز مطرح نشده است. چند سالی است ۱۸۰هکتار از اراضی این محل برای احداث بوستان درنظر گرفته شده اما تحقق این امر ساده نیست.
آنچه پیداست نگاه کالبدمحور و بی‌توجه یا کم‌توجهی به سازمان اجتماعی شهر نمی‌تواند چاره‌ساز باشد. اراضی خلازیر حاشیه جنوبی منطقه۱۹ و در مجاورت مرز محدوده شهر به لحاظ اجتماعی و انسانی شرایط ویژه‌ای دارد. فعالیت‌های اقتصادی ریزدانه که به فروش ضایعات اختصاص دارد، تعداد پرشمار فعالان این حوزه، وضعیت کوره‌ها و افرادی که در دالان‌های کوره‌ها در شرایط نامناسبی به‌سرمی‌برند و آسیب‌های اجتماعی آنها را در بر گرفته است در کنار عواملی همچون مالکیت، مسئله چندوجهی و پیچیده را رقم زده است اما آنچه ضروری است، طرح این پرسش است که ذینفعان خلازیر چه کسانی هستند؟ منطقه۱۹، 300هزار نفر جمعیت دارد که اکثراً از امکانات و خدمات کافی بی‌بهره‌اند. ذینفعان اراضی خلازیر صرفاً ساکنان رسمی و غیررسمی آن نیستند. در یک نگاه محدود، همه شهروندان منطقه ۱۹ و در یک نگاه فراگیر همه اهالی تهران نیز از ذینفعان این اراضی هستند.
چگونه می‌توان این اراضی را اینگونه بی‌دفاع رها کرد؟