آتش‌سوزی جنگل‌ها چه تأثیراتی بر طبیعت و سلامت زیست‌بوم‌هاخواهد گذاشت؟
آتش راه سیل را باز می‌کند
بردبار، کارشناس منابع طبیعی: در آینده‌ای نه چندان دور با مشکل تامین منابع آبی مواجه خواهیم شد
خدیجه نوروزی ـ روزنامه‌نگار
خاک، آب و موجودات زنده از عوامل مؤثر در تعادل و پایداری اکوسیستم جنگلی هستند که هرسه آنها تحت‌تأثیر آتش‌سوزی‌های شدید تخریب می‌شوند. باید دید با شیب تند آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس و هیرکانی، ایران در آینده باید در انتظار چه تغییراتی در حوزه سلامت اکوسیستمی باشد؛ چرا که با سوختن جنگل‌ها فقط درختان نیستند که نابود می‌شوند بلکه با از بین‌رفتن مراتع، محل درآمد بخشی از اهالی مناطق جنگل‌نشین نیز از بین می‌رود. گونه‌های نامرغوب جای گونه‌های مرغوب و بومی را می‌گیرند و سلامت دارویی انسان و جانوران به خطر می‌افتد. همچنین با صدمه وارده به خاک، امنیت غذایی ناشی از رونق کشاورزی هم آسیب می‌بیند و ما به مرور با کاهش ارزش محافظتی و زیستی جنگل‌ها مواجه می‌شویم.
منابع خاکی و آبی در معرض تهدید
مساحت فعلی جنگل‌های شمال 2میلیون و 73هزار هکتار و مساحت جنگل‌های زاگرس بین 5تا 6میلیون هکتار است. تخریب جنگل‌ها به‌علت‌های مختلفی روی می دهد ازجمله آتش‌سوزی سالانه 12هزار هکتار و در مقابل جنگل‌کاری 11هزار و 800هکتار. با نگاهی به این آمار و ارقام در می‌یابیم که با نابودی روزافزون جنگل‌ها روزبه‌روز بیشتر با تخریب خاک روبه‌رو هستیم که می‌تواند سبب تغییر در پوشش و فعالیتهای گیاهی شود. آتش‌سوزی‌های شدید در جنگل، همچنین با ایجاد ترکیبات آلی با خاصیت آبگریزی در خاک منجر به کاهش نفوذپذیری آب شده و بازده چرخه هیدرولوژیکی را کاهش می‌دهد.
دکتر سیدکاظم بردبار- عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و منابع طبیعی فارس- در این خصوص می‌گوید: «با وضعیت نابودی جنگل‌ها که رشد فزاینده‌ای هم طی این سال‌ها به‌خود گرفته نمی‌توان به تقویت اکوسیستم‌های بعد از جنگل شامل کشاورزی، صنعت و شهرسازی چشم امیدی داشت؛ چرا که با تخریب جنگل‌ها به‌ویژه بر اثر آتش‌سوزی، جاده‌سازی، سدسازی و استخراج معادن نمی‌توان انتظار داشت کیفیت و کمیت آب ارتقا پیدا کند و خاک که عامل اصلی تولید در بخش کشاورزی هست را بتوان حفظ کرد. بنابراین با نابودی جنگل‌ها، آب و خاک که 2 عامل اصلی در امنیت غذایی انسان‌ها هستند به خطر می‌افتد».
باید یادآور شد که جنگل‌های زاگرس تامین‌کننده 45درصد از آب شیرین کشورند و اصلی‌ترین رودخانه‌های ایران ازجمله کارون، دز، کرخه، مارون، سیروان، زاب و زاینده‌رود از زاگرس سرچشمه می‌گیرند. بنابراین این جنگل‌ها برای حیات طبیعی کشور نقش اساسی دارند و اگر از این مناطق حفاظت ویژه‌ای نشود در آینده‌ای نه چندان دور با مشکل تامین منابع آبی مواجه خواهیم شد.
تغییر اقلیم، وقوع سیل و مهاجرت گیاهان
اگر سطح جنگل‌ها از بین رود، سرعت برخورد دانه‌های باران به خاک افزایش یافته و خاک، دانه‌ها را از هم می‌پاشاند. این مسئله باعث فرسایش خاک می‌شود و از طرفی چون خلل و فرج‌های خاک گرفته‌شده، امکان نفوذ آب به خاک از بین رفته و سیل‌های ویرانگر رخ می‌دهد. بخشی از سیل‌های سال گذشته ناشی از تهی‌شدن سطح ارتفاعات از جنگل است. عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و منابع طبیعی فارس عنوان می‌کند: «بیشتر مناطقی که با آتش‌سوزی نابود می‌شوند، بیشترین خسارات از سیل را می‌بینند و رخداد چنین حوادثی در آینده رو به افزایش خواهد بود». نابودی جنگل‌ها به مرور موجب تغییر اقلیم و به هم‌خوردن سیستم بارندگی و افزایش دما می‌شود که تهدیدی جدی برای گیاهان است و در درازمدت «مهاجرت گیاهان» را به‌دنبال خواهد داشت. گیاهان از ارتفاعات پایین به بالا حرکت می‌کنند و از عرض‌های جغرافیایی پایین به عرض جغرافیایی بالا می‌روند. تنها اقدام درخصوص تغییر اقلیم سازگاری است، به‌طوری که باید میزان فشار بر منابع طبیعی کاهش یابد.
نابودی گونه‌های گیاهی بومی
افزایش آتش‌سوزی‌ها به مرور به انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری دامن می‌زند و برای امنیت غذایی، سلامت و کیفیت زندگی در کشور و از بعد بالاتر در سراسر جهان، یک تهدید جدی به شمار می‌رود. کارشناس منابع طبیعی می‌گوید: «انقراض گونه‌های گیاهی (ستون فقرات اکوسیستم‌های روی زمین) به اندازه تغییرات اقلیمی مخاطره‌انگیز است و با ادامه وضعیت کنونی ما با دست خود بنیادهای اقتصاد و معیشت‌مان را نابود می‌کنیم. به‌عنوان مثال آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی، یکی از متنوع‌ترین جنگل‌های دنیا از نظر گونه‌های گیاهی را با تهدید مواجه می‌کند. در گذشته در مناطقی که پوشش گیاهی آن پهن‌برگ بود و به‌علت حریق نابود می‌شدند اقدام به کاشت درختان سریع‌الرشد مانند سوزنی برگ می‌کردند که نادرست بود. غافل از اینکه این درختان در مقابل آفات مقاومت کمی داشتند و در زمان آتش‌سوزی بیشتر آسیب می‌دیدند. اما اکنون رویکرد به سمت کاشت گونه‌های بومی و محلی موجود همان منطقه است. گرچه انجام این اقدامات خوب است اما با منابع محدود بودجه‌ای نمی‌توان همگام با نابودی گونه‌های گیاهی در اثر آتش‌سوزی، از انقراض آنها جلوگیری کرد. بنابراین با چالش‌های زیادی که سازمان جنگل‌ها پیش‌رو دارد، نمی‌توان برای حفظ این منابع، آینده روشنی را متصور بود. اگر سازمان‌های متولی به سمت پیاده‌سازی طرح‌های بیولوژیکی(پوشش گیاهی) نروند باید روزبه‌روز بیشتر نظاره‌گر نابودی منابع طبیعی باشیم. گرچه اجرای چنین پروژه‌هایی با خاک ضعیف جنگل‌های ما و بارش کم، کاری سخت و زمانبر است اما در درازمدت موجب توسعه پایدار در این بخش می‌شود».
جنگلی نخواهیم داشت
مواداولیه بسیاری از داروهایی که برای درمان امراضی چون حملات قلبی، مالاریا و برونشیت استفاده می‌شود، از جنگل‌های بارانی استخراج می‌شوند. بسیاری از جنگل‌های ایران به‌ویژه جنگل‌های هیرکانی رویشگاه گیاهان دارویی هستند و آتش‌سوزی‌های گسترده موجب می‌شود تا این منابع دارویی به خطر بیفتند. عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و منابع طبیعی فارس در مورد اهمیت حفظ جنگل‌ها با هدف تامین سلامت انسان‌ها می‌گوید: «شاید این روزها که بحران کرونا فراگیر شده و صحبت از فاصله‌گذاری فیزیکی است بیشتر به حفظ و نگهداشت سلامت اکوسیستم جنگل بها داده شود. اگر ما با نابودی جنگل‌ها، طبیعتی نداشته باشیم که جمعیت میلیونی کشور بتوانند به آغوش آن پناه ببرند، مردم مجبور می‌شوند بعد از مدتی خانه‌نشینی به سمت تفرجگاه‌های متمرکز بروند. این کار هم باعث می‌شود زنجیره انتقال همچنان ادامه داشته باشد. اما اگر طبیعت سرزنده باشد و مقوله گردشگری در مسیر درست قرار بگیرد می‌توان زنجیره انتقال کرونا را کندتر کرد تا بتوانیم زودتر از این بحران عبور کنیم». آلودگی خاک، آب و هوا و پرتوهای مضر بسیار بالاست و این نشان‌دهنده این است که شاخص‌های زیست‌محیطی کشور مطلوب و رو به بهبود نیست و سال به سال افت می‌کند. این امر برای سلامت انسانی و همچنین محیط‌زیست و اکوسیستم مشکل ایجاد می‌کند. برخی پژوهشگران محیط‌زیست کشور می‌گویند با روند تخریب‌های کنونی تا 20سال آینده جنگل نخواهیم داشت.
زندگی جنگل‌ها
اگر سطح جنگل‌ها از بین رود، سرعت برخورد دانه‌های باران به خاک افزایش یافته و خاک، دانه‌ها را از هم می‌پاشاند. این مسئله باعث فرسایش خاک می‌شود و از طرفی چون خلل و فرج‌های خاک گرفته‌شده، امکان نفوذ آب به خاک از بین رفته و سیل‌های ویرانگر رخ می‌دهد
