«همشهری» از ضعف سازوکارهای نظارت و نبود ضمانت اجرایی پروتکل‌های کرونا گزارش می‌دهد
پروتکل‌های رها شده
پروتکل‌های ابلاغی ستاد ملی کرونا فاقد سازوکارهای نظارتی‌اند و تأثیر چندانی برای پیشگیری ندارند
مهدیه تقوی‌راد ـ خبر‌نگار
مشاغل پر خطر به مرور زمان بازگشایی شدند و دیگر مشاغل نیز در آینده‌ای نه چندان دور و با نظر ستاد ملی مقابله با کرونا بازگشایی می‌شوند. تکیه دولت در بازگشایی‌ها بر صدور و ابلاغ مجموعه‌ای از پروتکل‌های بهداشتی است؛ شیوه‌نامه‌هایی برای مشاغل، اصناف و بخش‌های مختلف که مسئولان از الزامی بودن اجرای آن حرف می‌زنند اما در عمل پیش‌بینی نشدن ضمانت اجرایی برای این پروتکل‌ها آنها را نزد عموم جامعه در حد مجموعه‌ای از توصیه‌های تکراری تقلیل داده است.
برنامه اصلی دولت در یک‌ماه گذشته بازگشایی تدریجی مشاغل بوده است. از مشاغل با خطر متوسط گرفته تا مشاغل پرخطر اجازه پیدا کردند با تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا به‌صورت مشروط یعنی درصورت رعایت دستورالعمل‌های ابلاغی از سوی وزارت بهداشت و ستاد آغاز به‌کار کنند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای پروتکل‌ها در شرایط کنونی رساندن این پیام به مردم است که شرایط همچنان غیر‌عادی است و در واقع زندگی روزمره‌ای که از سرگرفته شده تنها مشروط به رعایت این شیوه‌نامه می‌تواند ادامه پیدا کند؛ دست‌کم تا زمانی که خطر کرونا بالای سر جوامع ایستاده است و درمانی برای آن وجود ندارد. حالا اما در آخرین مراحل بازگشایی‌ها و در شرایطی که تنها بخش کوچکی از مشاغل باز نشده‌اند، رعایت پروتکل‌ها در بخش‌های مختلف نادیده گرفته شده و آنطور که پیداست برخلاف وعده‌های پیشین مسئولان مبنی بر برخورد با متخلفان به‌نظر می‌رسد در بخش نظارت بر حسن اجرای این شیوه‌نامه‌ها سازوکار مشخص و کارآمدی پیش‌بینی نشده است. در نبود ضمانت‌های اجرایی کافی به‌رغم هشدارهای مکرر ستاد مقابله با کرونا، پروتکل‌ها چندان هم از سوی مردم جدی گرفته نشده است.
مدیرکل امنیتی استانداری تهران درباره ضمانت اجرایی پروتکل‌ها به همشهری می‌گوید که غیر از محدودیت‌هایی که در گذشته درباره جریمه و منع تردد و محدودیت کسب و کارها وجود داشت، محدودیت دیگری در قانون پیش‌بینی نشده است. او می‌گوید: «غیر از جریمه 500هزارتومانی در ابتدای شیوع بیماری در قالب طرح ممنوعیت از خروج استان‌ها یا پلمب واحدهایی که از قوانین تخطی کرده‌اند یا ممنوعیت ترددهای بین شهری، ممنوعیت یا قوانین بازدارنده دیگری نداریم.»
به گفته حمیدرضا گودرزی، همین محدودیت‌های قبلی اکنون لغو شده است اما درصورت افزایش شیب ابتلای افراد به بیماری ممکن است محدودیت‌ها دوباره اعمال شود:«اگر روند ابتلا و شیوع بیماری افزایشی باشد و پیک به سمتی برود که تعداد مبتلایان رشد داشته باشد، می‌توان محدودیت‌ها را که شامل جریمه، منع تردد، پلمب واحدها و توقیف یک ماهه خودروها است با تشدید مقررات اجرا کرد. پیشنهاد این موضوع از سوی استانداری تهران به ستاد مقابله با کرونا ارسال شده است و درصورت تصویب ستاد قابل اجراست.»
مسعود مردانی، عضو کمیته کشوری مقابله با کرونا می‌گوید ضمانت اجرایی برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی وجود ندارد و در این زمینه در واقع خود مردم هستند که باید رعایت‌کنند. او در گفت‌وگو با همشهری ادامه می‌دهد:« بهترین راه برای مقابله با شیوع ویروس کرونا رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک توسط همه مردم است اما متأسفانه مردم موارد بهداشتی و توصیه‌هایی که می‌شود را رعایت نمی‌کنند.»
او با بیان اینکه در بسیاری از کشورها قرنطینه برداشته شده و صاحبان مشاغل به محل کار خود برگشته‌اند، رعایت بهداشت فردی و فاصله اجتماعی را همچنان مؤثرترین راه‌حل می‌داند:«بارها گفته‌ایم استفاده از ماسک توسط همه شهروندان یکی از بهترین راه‌هایی است که می‌توان به وسیله آن شیوع بیماری را کم کرد. براساس مطالعاتی که در دانشگاه کمبریج انجام شده اگر 50درصد افراد یک جامعه از ماسک استفاده کنند به طرز معناداری از بروز موج دوم اپیدمی کرونا جلوگیری می‌شود. این مطالعات نشان می‌دهد اگر صد درصد مردم از ماسک استفاده کنند اپیدمی کرونا تا 18ماه به تعویق می‌افتد و در این فاصله زمانی، واکسن این بیماری نیز به مرحله آزمایش انسانی می‌رسد.»
مسئله اینجاست که همه مردم از ماسک استفاده نمی‌کنند؛ نه‌تنها در ایران که در سایر کشورهای جهان هم شرایط مشابهی وجود دارد. در آلمان که یکی از سختگیرانه‌ترین برنامههای اجتماعی را برای مهار کرونا در پیش گرفته، پیش از این اعتراض مردم به محدودیت‌ها به خیابان‌ها کشیده شد. در ایتالیا پس از بازگشایی‌ها بسیاری از مردم بدون توجه به هیچ‌یک از توصیه‌های بهداشتی در خیابان‌ها حاضر شدند. اگرچه شیوه‌های سیاستگذاری اجتماعی در کشورهای مختلف در مواجهه با کرونا متفاوت است اما در کشورهایی که تجربه موفقی در مهار نسبی کووید-19داشته‌اند مثل آلمان، آنچه کمک‌کننده و پیش‌برنده بوده اجرای الزام‌آور پروتکل‌های بهداشتی است. مسئله‌ای که در کشوری مثل سوئد نادیده گرفته شد و مقابله با کرونا با شیوه دیگری اجرا شد. سوئد از ابتدای شیوع کرونا شیوه کاملا متفاوتی در پیش گرفت، پروتکل‌های اجباری و ایده قرنطینه را رد کرد و به جای آن با اعلام توصیه‌هایی از مردم خواست با ادامه روال عادی زندگی اما مراقبت بیشتر، همزیستی طولانی‌مدت با کرونا را بیاموزند. این رویکرد اگرچه در نخستین روزهای طرح آن توسط دولت سوئد مورد توجه سیاستمداران مختلف جهان قرار گرفت اما چندی بعد، این سیاست دولت سوئد فاجعه به بار آورد. نرخ مرگ‌و میر ناشی از بیماری کووید-۱۹ در سوئد به ۴۴ مورد در هر 100هزار نفر رسید و این کشور در زمینه ابتلا به کرونا و مرگ‌ومیر از همه کشورهای همسایه‌اش پیشی گرفت و در نهایت آندرس تِگنل، اپیدمیولوژیست سوئدی که طراح ایده پروتکل‌های اختیاری بود، اعتراف کرد که با متقاعد کردن دولت این کشور برای اجرا نشدن سیاست قرنطینه عمومی در عمل به مرگ بیش از حد مبتلایان به ویروس کرونا دامن زده است. او در مصاحبه‌ای با رادیو سوئد گفته بود:«اگر با دانش و اطلاعات امروز قصد مبارزه با این ویروس را داشت، حتما سیاستی را ما بین آنچه سوئد به آن عمل کرد و آن چیزی که سایر کشورهای جهان از آن پیروی کردند، انتخاب می‌کرد و سطح پایین محدودیت‌های عمومی را پیشنهاد نمی‌کرد.»
اگرچه دولتها سیاست‌های متفاوتی را در مدیریت و مهار کرونا در پیش گرفته‌اند اما تجربه‌های پیشین نشان می‌دهد کشورهایی با نظارت‌های سختگیرانه بر اجرای پروتکل‌های بهداشتی توانسته‌اند، آمار ابتلا و به تبع آن مرگ‌ومیر شهروندانشان را کاهش دهند. در واقع پروتکل‌ها بدون پیش‌بینی ضمانت اجرایی فایده چندانی ندارند.
آنطور که مردانی، عضو ستاد ملی مقابله با کرونا به همشهری می‌گوید، از زمانی که آزادسازیها انجام شده تعداد مرگ‌ومیرهای ناشی از کرونا افزایش پیدا کرده، چرا که پروتکل‌ها رعایت نمی‌شود:«موارد فوت بر اثر کرونا به 3 رقم رسیده است. این موضوع نتیجه رعایت نکردن فاصله‌گذاری اجتماعی و باز شدن زودهنگام مجامع است.»
این متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری تأکید کرد:« درخصوص وسایل حمل‌ونقل عمومی، بهترین راه بعد از رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک، افزایش تعداد اتوبوس و مترو است. با اجرای طرح ترافیک استفاده شهروندان از وسایل حمل‌ونقل عمومی افزایش پیدا کرده اما تعداد این وسایل افزایش چندانی نداشته و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی همچنان جوابگوی نیاز شهروندان نیست. با وجود این بهترین راه برای مبتلا نشدن به موج دوم کرونا رعایت اصول بهداشتی اولیه همانند شستن دست‌ها با آب و صابون، استفاده از ماسک در خارج از منزل و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی است؛ موضوعی که باید توسط خود مردم رعایت شود.»
کدام پروتکل ها؟
بازار بزرگ تهران یکی از محل‌هایی است که مدتی از بازگشایی آن می‌گذرد. به‌رغم توصیه‌ها مبنی بر رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک برای جلوگیری از شیوع بیماری کمتر فردی در بازار تهران - از مغازه‌دارها و مشتریان - ماسک به چهره دارد. تعداد افرادی که با ماسک در بازار تردد می‌کنند بسیار اندک است. نزدیک ظهر اغذیه‌فروشی‌ها و فست‌فودی‌ها مملو از جمعیت‌اند. صندلی‌های آنها بدون تغییر نسبت به گذشته کنار هم چیده شده و مردم به روال سابق در کنار هم نشسته‌اند و غذا می‌خورند.
در یک فست فودی در سبزه میدان، شاگرد مغازه صندلی‌هایی که از مشتری خالی شده‌اند را مرتب می‌کند و بدون اینکه میز و صندلی‌ها ضد‌عفونی شود، مشتری بعدی روی همان صندلی‌ها می‌نشیند. پشت پیشخوان، مشتری‌ها با کمترین فاصله منتظرند تا نوبت‌شان شود.
این فقط ماجرای رستوران‌ها نیست در وسایل نقلیه عمومی هم شرایط بهتر از این نیست، نخستین بار از نیمه اردیبهشت با اعلام فرماندار تهران مقرر شد که استفاده از ماسک در مترو و وسایل نقلیه عمومی اجباری باشد. 2 روز قبل مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی تهران گفت که استفاده از ماسک در اتوبوس‌ها اجباری است اما در زندگی روزمره مردم تهران تنها اتفاقی که افتاده این است که در ایستگاه‌های اتوبوس نوشته‌اند استفاده از ماسک الزامی است اما تقریبا بیش از نیمی از مسافرانی که از در اتوبوس‌ها وارد و خارج می‌شوند ماسک به چهره ندارند. مأموران کنترل بلیت هم که در ایستگاه‌ها مستقر هستند، به‌رغم اینکه در گرفتن بلیت از مسافران جدیت دارند اما درخصوص الزام مسافران به استفاده از ماسک اقدامی انجام نمی‌دهند. کمتر اثری از اجرای پروتکل‌های بهداشتی در سطح شهر وجود دارد، اتوبوس‌ها مملو از مسافرند و مترو در ساعات پیک ترافیک جای سوزن انداختن ندارد.
فرودگاه‌ها هم دست کمی از سایر نقاط شهر ندارند. در ورودی سالن‌های پروازی میزی وجود دارد که ظاهرا قرار است در آنجا تب‌سنجی شود، اما در اکثر ساعات، خصوصا ساعات پایانی شب هیچ فردی برای سنجش تب مسافران خروجی وجود ندارد. فاصله‌گذاری اجتماعی هم در داخل هواپیماها معنایی ندارد و مسافران در کنار یکدیگر و معمولا بدون استفاده از ماسک می‌نشینند و تنها پروتکلی که در داخل هواپیما رعایت می‌شود حذف میان وعده‌ها و غذاست که به جای آنها معمولا یک بطری آب و یک کیک به مسافران داده می‌شود.
آمار مبتلایان به کرونا نیز که مدتی بود روند نزولی داشت دوباره شیب صعودی به‌خود گرفته و تعداد افرادی که در اثر ابتلا به این ویروس جان خود را از دست داده‌اند 3رقمی شده است. به‌نظر می‌رسد آنچه اکنون در زمینه پروتکل‌های بهداشتی وجود دارد، فقدان ضمانت اجرایی و نظارت بر نحوه اجرای این پروتکل‌هاست، آنطور که مسئولان وزارت بهداشت بارها و بارها عنوان کرده‌اند خطر ویروس کرونا برای سلامت مردم است اما هیچ قانون و یا مقرراتی برای افرادی که پروتکل‌های بهداشتی را زیر پا می‌گذارند تعیین نشده است و در عین حال حمایتی هم از مردمی که ناچارند برای کسب درآمد از خانه بیرون بیایند پیش‌بینی نشده است.
انتظار از مردم
آنچه مسلم است اینکه مشخص نیست مسئول یا مسئولان نظارت بر حسن اجرای پروتکل‌ها چه کسانی هستند. مسئولان مختلف پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش«همشهری» می‌دهند: برخی می‌گویند نمی‌دانند چه‌کسی باید نظارت کند. شماری دیگر می‌گویند مسئولیت نظارت با اصناف است و برخی هم معتقدند نظارت بر عهده سازمانهای بالادستی است و در نهایت عده‌ای هم نام وزارت بهداشت را می‌برند. در نهایت توپ مسئولیت به زمین مردم می‌افتد. آنطور که پیداست عمده توان و برنامه نهادها بر تدوین و ابلاغ دستورالعمل‌ها متمرکز شده و حالا در اجرای این پروتکل‌ها مشکلات پیش‌بینی نشده زیادی وجود دارد. البته کمیته‌ها و متولیانی برای نظارت تشکیل شده‌اند اما نظارت آنها فاقد ابزارهای مؤثر است و با رویکردهای الزام‌آور پشتیبانی نمی‌شود.
«زهرا نژادبهرام»، عضو کمیته ویژه نظارت بر فعالیت‌های مقابله با کرونای شورای شهر تهران است. او نیز با بیان اینکه پروتکل‌های تهیه شده در این ستاد که مربوط به شهرداری تهران است برای اجرا در اختیار مدیران شهرداری قرار می‌گیرد به «همشهری» می‌گوید:«بیشترین ارتباط با پروتکل‌های بهداشتی مربوط به شهرداری تهران است و به همین منظور شورای شهر تهران نیز کمیته‌ای را متشکل از نمایندگان کمیسیون‌های مختلف تشکیل داده است. کمیسیون حمل‌ونقل و ترافیک شورای شهر با همکاری معاونت حمل‌ونقل شهرداری تهران طرح ترافیک کرونایی را به تصویب رساند و اجرای این طرح به این منظور بود که شهروندان از حمل‌ونقل عمومی استفاده نکنند و پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کنند با وجود این برای رعایت مسائل بهداشتی نمی‌توانیم مردم را مجبور کنیم.» نژاد بهرام ادامه داد:«وظیفه ستاد ملی مقابله با کرونا این است که به مردم بگوید ماسک استفاده کنند و فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت کنند اما رعایت این موارد به چگونگی اهمیت این مسئله نزد شهروندان بر می‌گردد. ما اعلام کردیم که در مترو، اتوبوس و وسایل حمل‌ونقل عمومی رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی انجام شود، و تعداد محدودی مسافر باید در اتوبوس‌ها و متروها سوار شوند اما متأسفانه شهروندان این مسائل را رعایت نمی‌کنند و به محض وارد شدن به مترو ماسک‌های خود را از صورت بر می‌دارند. یا با وجود اینکه می‌بینند اتوبوس جایی برای نشستن ندارد همچنان سوار می‌شوند و در برخی ایستگاه‌ها، اتوبوس مملو از مسافرانی می‌شود که اکثرشان ماسک به‌صورت ندارند.»
در همینه زمینه :
