غیرتی باش نه متعصب

خدیجه نوروزی_روزنامه نگار

غیرت؛ واژه‌ای که اگر بخواهیم به‌دنبال معنا و مفهوم آن در جامعه ایرانی باشیم باید زاویه دوربین قضاوت را طوری قرار دهیم که وضعیت روانی زنان و دختران پرورش یافته تحت سلطه غیرت در یک خانواده خاص را به نظاره بنشینیم. اما غیرت چیست که در برخی خانواده‌ها سایه سنگینش رخت برنمی‌بندد و در برخی خانواده‌ها آنچنان زیبا رخ می‌نماید که همه در کنار هم احساس سعادت، خوشبختی همراه با لذت را تجربه می‌کنند و خشنودند از این رحمت.  وحید مهدوی‌معجز، روانشناس در گفت‌وگو با همشهری از اصالت واقعی واژه غیرت و رنگ و قالبی که ما به آن داده‌ایم می‌گوید.

در تفکر عمومی به چه‌کسی غیرتی می‌گویند؟
اگر فردی به کسی از محارم و نزدیکان خود احساس تعلق خاطر داشته باشد و دست به حمایت بزند می‌گویند فرد غیرتی شده یا نسبت به شخص مورد نظر تعصب دارد.

آیا اصل ریشه غیرت، با خود تعصب به همراه دارد یا برداشت غلط ما از غیرت، داشتن تعصب است؟
عموما در جامعه ما غیرت را همراه با تعصب به‌کار می‌برند اما این دو واژه بار معنایی متفاوتی دارند و در نفس عمل کاملا مجزا هستند. در ذات غیرت، صفاتی چون حمیت و غضب و ناموس‌پرستی و غیرتمند بودن نقش بسته؛ صفتی در انسان که وی را وادار می‌کند تا از ناموس خود به‌صورت کاملا شدید و تکانشی دفاع و حمایت کند. زمانی که صحبت از غیرت به میان می‌آید منظور متمرکز شدن روی فضایل اخلاقی یا جنبه‌های مثبت‌گرایانه یک نوع عمل در رفتار انسان‌هاست. بنابراین وقتی از غیرت سالم و مثبت صحبت می‌کنیم عملا جایگاهی برای تعصب وجود ندارد.

پس تعصب چیست که در قالب غیرت ظاهر می‌شود؟
تعصب از ریشه عصبیت، روی جنبه‌های منفی مانند خواسته‌های نفسانی و انگیزه‌های شخصی شکل و قالب می‌گیرد. رفتارهای متعصبانه بیشتر جنبه‌خودخواهی دارد و افراد به‌خاطر اینکه خودشان از رفتاری که مناسب عقایدشان نیست رنج می‌برند دست به رفتارها و برخوردهای هیجانی و شتاب‌زده و عمل اشتباه می‌زنند. درحالی‌که رویکرد غیرت عملا در بحث‌های انسان‌مدارانه و جنبه‌های دیگرخواهی شکل می‌گیرد اما در تعصب حمایت کردن جنبه غیرمنصفانه و غیرعادلانه پیدا می‌کند که در اکثر موارد حق نیست.
پس بیشتر رفتارهایی که به اسم غیرت در جامعه ایرانی رخ می‌دهد، متعصبانه است؟
بله. شکی در این نیست که یک فرد متعصب، انسانی خارج از منطق است درحالی‌که انسان غیور و غیرتمند می‌تواند بسیار منطقی و جوانمردانه با موضوعات برخورد کند.

چرا غیرت تا این اندازه با گوشت و پوست ایرانی‌ها عجین شده؟
یک طرف این عجین شدن ریشه تاریخی در فرهنگ و آیین کهن ایران دارد که تبدیل به نوعی ارزش فرهنگی شده است. بخشی از هویت مردانگی جامعه ایرانی با بحث غیورمند بودن شکل می‌گیرد و در طول اعصار همواره در هاله‌ای از اوصاف مطلوب مثبت فردی و اجتماعی و جزو لاینفک یک مرد در جامعه ایرانی محسوب شده است. به‌نحوی که از متضاد آن یعنی بی‌غیرتی به‌عنوان یک ضد‌ارزش یاد می‌شود.
یک ریشه دیگر اهمیت دادن به غیرت، علاوه بر هویت ملی و ایرانی و ناسیونالیستی، ریشه در مذهب ما دارد که مرد در جایگاه یک پدر، برادر و همسر موظف و مکلف است یکسری رویکردهای غیرت‌مدارانه در راستای حفظ حریم‌ها و محارم داشته باشد.

چرا در نظر برخی زنان، غیرت مذموم و ناپسند است؟
بار منفی‌ای که در بحث غیرت یا رفتارهای غیرتمندانه در جامعه مردسالارانه ما شکل گرفته، منجر به رفتارهای نامناسب شده و موجب شده تا زنان حس خوبی نسبت به آن نداشته باشند. در چنین حالتی مردها خواسته‌های فردی خود را که اصلا هیچ جنبه‌ای از خواسته‌های طرف مقابل در آن وجود ندارد و ارزش‌هایی که برای طرف مقابل ممکن است ضد‌ارزش باشد را با نیت‌های انحصاری خود با کلمه غیرت آمیخته می‌کنند و به طرف مقابل تحمیل یا شرایط را برای وی سخت می‌کنند تا عرصه بر او تنگ شود و اسم این رفتار را غیرت می‌گذارند.

این نوع رفتارهای خالی از غیرتمندی چه آسیب‌های روانی‌ای را در پی دارد؟
زمینه‌ساز یکسری از اختلالات رفتاری است. تکرار رفتارهای متعصبانه بعد از مدتی به نگاه‌های توأم با شک و تردید و سوءظن و بدگمانی تبدیل می‌شود که می‌تواند ارتباطات بین فردی انسان‌ها در جایگاه پدر، همسر و برادر را به‌هم بریزد و آسیب‌های جدی به حریم خانواده وارد کند. بارسنگین کنترل کردن با برخی حرکات مانند نگاه‌های خاص، چشم غره یا غیظ به همسر یا خواهر به مرور هویت زنان را از آنها می‌گیرد و اعتماد به نفس‌شان را کاهش می‌دهد و تخریب شخصیت آنها را به‌دنبال دارد. این رفتار بستری فراهم می‌کند تا وی نتواند به‌راحتی در جامعه حضور پیدا کند و در نتیجه در ایفای نقش اجتماعی خود ضعیف عمل خواهد کرد. چرا که ممکن است همیشه احساس خطر و ناامنی و خلأ  داشته باشد و احساس یاس و ناامیدی مدام در درونش رشد کند. تکرار چنین رفتارهایی به مرور او را دچار اختلال‌های وسواسی می‌کند و موجب می‌شود تا مدام خود را چک و کنترل کند که آیا رفتار و پوشش‌اش‌ مناسب و باب میل همسر، برادر و پدرش هست یا نه. اگر بخواهیم با خطاهای رفتاری خود مانند گیر دادن به اینکه «چراخندیدی؟»، «چرا این نوع لباس را پوشیدی» و امثالهم موجب رنجش و آزار عزیزان‌مان شویم بحث غیرت را به پایین‌ترین حد خود تنزل داده‌ایم درحالی‌که باید با ایجاد احساس امنیت و شرایط مطلوب برای زندگی آنها بهترین تعریف غیرت را به زیباترین شکل از خود بروز دهیم. نگرش متعصبانه قطعا برای یک جامعه رو به رشد آسیب‌زاست. تعصبات کورکورانه‌ای که بیشتر زن‌ستیزانه است و منجر به پایمال کردن حق و حقوق انسانی می‌شود.

زنان در ترویج رفتارهای متعصبانه در جایگاه مادر چقدر بر این موضوع دامن زده‌اند؟
بسیار زیاد. مادران ما، در پرورش و تربیت فرزندان پسر خود بارها و بارها گوشزد می‌کنند که مرد باید غیرت داشته باشد. اما هیچ الگوی اصولی و واقعی‌ای از غیرت را به فرزندشان نمی‌آموزند. البته مقصر نیستند چون خود نیز درکی صحیحی از این واژه ندارند.