کاهش سهم تفریح در سبد هزینه‌ خانوار

رضا کربلایی/ خبرنگار

ترکیب سبد هزینه خانوار ایرانی ساکن در مناطق شهری طی 10سال (1386تا 1395) نشان می‌دهد که به‌طور میانگین 2/34درصد از هزینه سالانه خانوارها صرف تأمین مسکن و پرداخت هزینه‌های انرژی می‌شود و 5/25درصد هم برای تأمین کالاهای خوراکی و آشامیدنی اختصاص می‌یابد اما این ترکیب در دهک‌های درآمدی نشان از شکاف طبقاتی دارد تا آنجا که دهک نخست به‌عنوان فقیرترین قشر جامعه بیش از نیمی از هزینه‌هایش به تأمین مسکن و پرداخت هزینه‌‌های انرژی مربوط می‌شود. اما نکته مشترک در سبد هزینه خانوار طی 10سال گذشته این است که با گذشت زمان، سهم خوراک، مسکن و بهداشت به‌عنوان نیازهای اولیه در سبد هزینه افزایش یافته اما سهم تفریح، هتل و رستوران به‌عنوان نیازهای ثانویه که جنبه تفریحی دارد در سبد هزینه‌ها کاهش یافته است. دولت حسن روحانی تصمیم دارد تا پایان دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش ریشه فقر مطلق را بکند و شکاف طبقاتی را با بهبود وضعیت معیشت خانوارهای دارای سطح درآمد کمتر و البته افزایش شفافیت در اقتصاد ایران به‌ویژه اعمال سیاست‌های مالیاتی کاهش دهد و بودجه سال 1397 هم با وجود تغییرات صورت گرفته در مجلس 2هدف مهم را دنبال می‌کند؛ از بین بردن فقر مطلق و بهبود وضعیت اشتغال. با این حال منتقدان دولت تدبیر و امید همچنان به سیاست‌های اقتصادی دولت روحانی ایراد می‌گیرند و نقطه اوج این انتقادها بر گرانی کالاها و خدمات و وضعیت معیشتی اقشار متوسط رو به پایین جامعه متمرکز شده است. به گزارش همشهری، هرچند شاخص‌های کلان اقتصادی ازجمله رشد اقتصادی و نرخ تورم در 4سال گذشته رو به بهبود بوده اما فشار معیشتی همچنان زیاد است و منتقدان دولت هم از آن به‌عنوان اهرم فشار استفاده می‌کنند و کمتر حاضر می‌شوند به تخریب وضعیت معیشتی ایرانیان در سال‌های وفور درآمدهای نفتی به‌ویژه در سال‌های 1384تا 1392 اشاره کنند. بررسی دقیق آمارهای رسمی بانک مرکزی از شاخص بودجه خانوار در فاصله سال‌های 1386تا 1395 نشان می‌دهد که میانگین هزینه خانوار شهری از 92میلیون و 731هزار و 753 ریال در سال 1386با بیش از 413درصد افزایش به 382میلیون و 756هزار و 446ریال در سال 1395رسیده است. نکته قابل تامل اینکه 25درصد از هزینه شهرنشینان ایران در سال 86مربوط به تأمین کالاهای خوراکی و آشامیدنی بود که در سال95 سهم خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها به 5/23درصدکاهش یافته است. از سوی دیگر سهم مسکن و تأمین انرژی در سبد هزینه خانوار شهری از 9/33درصد در سال86 به 4/36درصد در سال95 افزایش یافته است.

تصویری از یک واقعیت معیشتی

کالبدشکافی سبد هزینه‌ای خانوارهای شهری ایران شامل 10گروه کالایی و خدماتی می‌شود که براساس گزارش بانک مرکزی در سال95 از کل سبد هزینه خانوارهای شهری سهم خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها 5/23درصد، دخانیات 3/0درصد، پوشاک وکفش 4/4درصد، مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها 4/36درصد، لوازم و اثاث خانه 1/4درصد، بهداشت و درمان6درصد، حمل‌ونقل 9/8درصد، ارتباطات2/2درصد، تفریح و امورفرهنگی2درصد، تحصیل 9/1درصد، رستوران و هتل 2/2درصد و سایر کالاها و خدمات 8درصد برآورد شده است. به این ترتیب 75درصد از سبد هزینه خانوار شهری شامل خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها، مسکن و تأمین انرژی، بهداشت و درمان و در نهایت حمل‌ونقل می‌شود. روند 10ساله 1386 تا 1395 اما نشانه‌هایی از چرایی فشار هزینه‌ بر خانوارها را به تصویر می‌کشد؛ به‌گونه‌ای که سهم مسکن و انرژی در بودجه خانوار شهری ایران از 3/35درصد در سال 1387روند نزولی را تا سال 1389طی کرده و به 7/31درصد رسیده اما پس از آن دست‌کم به 3دلیل روشن ازجمله نمایان شدن آثار سیاست اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، رشد نرخ تورم و البته افزایش نرخ ارز این روند دوباره صعودی شده به‌گونه‌ای که در پایان سال92دوباره سهم مسکن و انرژی به میزان سال87  برگشته است. انتظارات روانی و البته سیاست‌های اقتصادی اعلامی دولت نخست حسن روحانی باعث شده تا در سال93 سهم این شاخص در سبد هزینه خانوار شهری کاهش یابد اما در 2سال 94 و 95 دوباره سهم مسکن و تأمین انرژی در سبد هزینه‌های خانوار روندی افزایشی داشته است.

کاهش محسوس سهم خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها

مهار تورم افسارگسیخته 45درصدی با رسیدن آن به مرز 10درصد باعث شده تا سهم خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در سبد مصرفی خانوار شهری ایران که به مرز 2/27درصد در سال 92رسیده بود در پایان سال95 به کمترین میزان ممکن در 10سال اخیر یعنی 5/23درصد برسد و روند نزولی کاهش هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها دست‌کم در 3سال متوالی 93 تا 95 تکرار شده است. یکی دیگر از پارامترهای اثرگذار بر سبد هزینه خانوار شهری ایران مربوط به هزینه‌های بهداشت و درمان می‌شود که اجرای طرح سلامت در دولت یازدهم و تداوم آن باعث شده تا سهم آن طی 3سال 92 تا 95 ثابت بماند و از 6درصد فراتر نرود.  نکته قابل تامل در سبد هزینه خانوار شهری ایران به افزایش سهم کالاها و خدمات متفرقه از 7/4درصد در سال 86 به 8درصد در سال 95 برمی‌گردد که نشان از تغییر الگوی مصرف و اضافه شدن اقلام و خدمات جدیدتر به سبد هزینه خانوارها دارد.

فشار ناموزون هزینه‌ها بر دهک‌های درآمدی

یکی از واقعیت‌های اقتصاد ایران این است که هرچه رشد اقتصادی مثبت‌تر و شاخص‌های درآمدی کشور بهتر می‌شود، در سمت دیگر آن یعنی توزیع درآمدها و کاهش فشار هزینه‌ها بر سبد خانوار اتفاق ملموسی رخ نمی‌دهد که این چالش بیشتر ناشی از ناکارآمدی سازوکارهایی چون شفافیت اقتصادی، سیاست‌های حمایتی و یارانه‌ها و مالیات ستانی است. آمارهای رسمی نشان می‌دهند که یک خانوار شهری در پایین‌ترین دهک درآمدی (فقیرترین قشر جامعه) در سال 95بیش از 50درصد سبد هزینه‌هایش تنها به تأمین مسکن و انرژی و 26.6درصد هم مربوط به تأمین خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها اختصاص دارد؛ درحالی‌که دهک دهم یعنی ثروتمندترین قشر جامعه تنها 2/36درصد برای تأمین مسکن و انرژی و 9/16درصد برای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها هزینه می‌کند. افزون بر این، فقیرترین قشر جامعه در دهک نخست درآمدی 4/4درصد برای بهداشت و درمان، 3/4درصد برای حمل‌ونقل و 4/1درصد برای پوشاک و کفش هزینه می‌کند، درحالی‌که ثروتمندان ایرانی 2/6درصد برای بهداشت و درمان، 8/14درصد برای حمل‌ونقل، 5درصد برای کفش و پوشاک پرداخت می‌کنند. با درنظرگرفتن کیفیت کالاها و خدمات مصرفی در بین دهک‌های درآمدی روشن است که دولت باید سیاست‌های اقتصادی‌اش را بر بهبود وضعیت معیشتی مردم از طریق افزایش نرخ رشد اقتصادی، مهار تورم، اصلاح نظام مالیاتی و برخورد با اقتصاد زیرزمینی و شفافیت هرچه بیشتر در اقتصاد متمرکز کند و در دام پوپولیسم گرفتار نماند.