مرور تاریخچه عمارت بوستان قیطریه که آن را با نام فرهنگسرای ملل میشناسیم
راز خانه ویکتوریا مسعود
راحله عبدالحسینی
عمارت قدیمی و باشکوه و در عین حال سادهای که در میان بوستان قیطریه قرار گرفته است برای خودش داستانی دارد. برخی میگویند که اینجا خانه یا باغ امیرکبیر بوده و به همین دلیل تندیس امیرکبیر در این بوستان قرار دارد. اما واقعیت این است که امیرکبیر هیچگاه در این باغ زندگی نکرده و خانه نداشته. این عمارت قدیمی، خانه نتیجه امیرکبیر به نام «ویکتوریا مسعود» بود. اینکه چرا نوه امیرکبیر تصمیم میگیرد اسم دخترش را ویکتوریا بگذارد و چگونه این باغ مال او میشود روایت جالبی دارد که برایتان نوشتهایم.
باغ خوش آب و هوا
بوستان قیطریه با آن درختان تنومندش 114هزار و 32 مترمربع مساحت دارد و بزرگترین بوستان شمیران است. برای مرور تاریخچه این بوستان باید به زمان محمدشاه قاجار برویم؛ زمانی که این باغ و بوستان «حدیقه» نام داشت و جزو املاک حاجی میرزا آقاسی، آخرین صدراعظم محمدشاه قاجار بود. پس از آنکه سید ابوالقاسم قائممقام فراهانی به فرمان محمدشاه کشته شد حاجی میرزا آقاسی به مقام صدارت رسید.
«نصرالله حدادی» نویسنده کتاب «با من به طهران بیایید» میگوید: «حاجی میرزا آقاسی اصالتاً ایروانی بود و در زمان صدارت خود هزار و 200 پارچهآبادی را رونق و بدون هیچ چشمداشتی به محمد شاه تحویل داد که بعد از فوت محمدشاه به ناصرالدین شاه رسید. این باغ و بوستان هم در ابتدا به حاجی میرزا آقاسی تعلق داشت. پس از اینکه چندین دست میگردد به اکبر میرزا صارمالدوله (اکبر مسعود) میرسد.»
اکبر میرزا صارمالدوله هم برای خودش شاهزاده بوده و طبیعی است که چنین باغ و بوستانی به او برسد. اکبر میرزا صارمالدوله، نوه ناصرالدین شاه قاجار و پسر مسعود میرزا ظلالسلطان بود و به همین دلیل هم نام فامیل مسعود را برای خود برگزید و به اکبر مسعود شناخته میشد. او دختری داشت به نام ویکتوریا که این باغ را به او بخشید و ویکتوریا مسعود در باغ و عمارت قیطریه زندگی کرد.
حدادی میگوید: «این عمارت قبل از اینکه به ویکتوریا مسعود برسد مدتی در اختیار میرزا علیاصغرخان امینالسلطان، صدر اعظم مظفرالدین شاه بود. زیرا به کاخهای صاحبقرانیه و نیاوران نزدیک بود. امینالسلطان به دست عباس تبریزی تیر میخورد و کشته میشود و اینجا آخرین اقامتگاه او به حساب میآید.» عمارت قیطریه به ویکتوریا مسعود میرسد اما او هم مانند پدرش به فرانسه بسیار علاقه داشت و بیشتر اوقات خود را در نیس فرانسه میگذراند تا در عمارت قیطریه. مادر ویکتوریا مسعود، افتخاراعظم، دختر علیاصغرخان امینالسلطان (اتابک اعظم) بود.
امیرکبیر اینجا زندگی نکرد
روایتی هم هست که میگوید این عمارت متعلق به امیرکبیر بوده که روایتی نادرست است. اما اینکه چرا این خلط مبحث در مورد این عمارت رخ داده است حدادی اینگونه روایت میکند: «حاصل ازدواج امیرکبیر با عزتالدوله، خواهرناصرالدین شاه، 2 دختر به نامهای همدمالسلطنه و همدمالملوک بود. همدمالسلطنه با مسعود میرزا ظلالسلطان ازدواج میکند و حاصل ازدواجشان اکبر میرزا صارمالدوله (اکبر مسعود) و نوهشان ویکتوریا مسعود میشود.
پس اکبر مسعود نوه امیرکبیر هم بود. اکبر مسعود هم که مدام به فرانسه رفتوآمد داشته نام دخترش را ویکتوریا میگذارد. این عمارت، خانه ویکتوریا مسعود است و امیرکبیر هیچوقت اینجا زندگی نکرد.» تندیس امیرکبیر ساخته استاد ابوالحسن صدیقی هم که کنار این عمارت نصب شده، این شائبه را پیش آورده که امیرکبیر اینجا زندگی کرده است.
معماری ایرانی، فرنگی
از تاریخچه این عمارت که بگذریم معماری آن توجه را جلب میکند. معماری دورگه ایرانی، فرنگی که هم طبق معماری فرنگی در دل باغ ساخته شده و هم مانند معماری ایرانی درونگراست و اندرونی دارد. این عمارت چهار ایوانی، نمای آجر دارد. مانند همه خانههای آن روزگار شیروانی هم دارد تا آب باران را از طریق ناودان به داخل باغچه هدایت کند و هم فاصله شیروانی و سقف خانه، تابستانها باعث خنک شدن و زمستانها سبب گرم شدن خانه شود.
ستونهای عمارت با گل فرنگی زینت یافته است. داخل عمارت هم اندرونی با حوض 8 گوشه و اتاقهای دورتادور به چشم میآید که دقیقاً یادآور معماری ایرانی است. از قناتی که از وسط باغ مظهر مییافت همچنان آب زلال و شفاف جاری است. شهرداری این ساختمان را سال 1373 خریداری کرده که با عنوان فرهنگسرای ملل با برنامههای فرهنگی و هنری میزبان شهروندان است.