الناز عباسیان
2روز دیگر سوم خرداد، روز مقاومت، ایثار و پیروزی و سالروز آزادسازی خرمشهر است. شهری که آزادسازی آن یکی از مهم‌ترین اهداف عملیات الی بیت‌المقدس در دوره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود و پس از 578 روز اشغال در روز سوم خرداد سال1361 از اشغال آزاد شد. نکته جالب اینجاست که برای حفظ آثار و نشر ارزش‌های این فتح ماندگار 2موزه هم‌اکنون فعال هستند. موزه اول و قدیمی‌تر در خود شهر خرمشهر با عنوان «موزه جنگ خرمشهر» ساخته شده و موزه دوم با تکنیک‌های جدید باعنوان «موزه پانوراما حماسه خرمشهر» در تهران و باغ موزه دفاع‌مقدس راه‌اندازی شده که در این گزارش شما را با هر دوی این موزه‌ها آشنا می‌کنیم. در شرایط فعلی تعطیلی موزه‌ها به‌علت شیوع ویروس کرونا و بُعد مسافت، ما به شما پیشنهاد گردشگری مجازی از این موزه‌ها را می‌دهیم. شما می‌توانید سری به سایت ما بزنید و با یک کلیک روی دکمه نمایش تصویر این موزه‌ها و آثار ارزشمند آن را تماشا کنید و لذت ببرید. همچنین می‌توانید کیوآرکد کنار صفحه را با تلفن همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید. با ما همراه باشید.
پیشینه تاریخی ساختمان موزه جنگ خرمشهر
خرمشهر، شهر موزه‌ای زنده از جنگ تحمیلی ایران و عراق است که نامش با مقاومت و ایثار مردمی گره خوده است. خونین شهری که هنوز هم می‌توان خاطرات جنگ را در کوچه پسکوچه‌های آن تماشا کرد. با این حال یکی از بکرترین موزه جنگ تحمیلی در ایران در این شهر با عنوان «موزه جنگ خرمشهر» فعال است. در مورد ساختمان موزه جنگ خرمشهر باید گفت که این بنا نخستین‌بار در سال۱۳۰۹ طراحی و احداث شد و در اختیار شرکت نفت قرار گرفت. تا اینکه با شروع جنگ تحمیلی در اواخر مهر۱۳۵۹ به اشغال عراقی‌ها درآمد. این ساختمان بلند و مستحکم به‌دلیل موقعیت مکانی خود به ساختمان دیده‌بانی نیروهای بعثی مبدل شد. از آنجایی که این بنا خاطرات بسیار تلخی را از جنگ تحمیلی در دل خود جای داده بود، پس از بازسازی قسمتی از بنا در سال۱۳۷۵، مرکز فرهنگی دفاع‌مقدس (موزه جنگ) با مساحت ۲هزار و ۴۰۰مترمربع کار خود را آغاز کرد. البته ناگفته نماند این موزه به‌عنوان نخستین ساختمان در کشور شناخته می‌شود که آثار جنگ هشت‌‌ساله در آن به نمایش درآمد و بی‌شک پربازدید‌ترین موزه دفاع‌مقدس کشور نیز به شمار می‌رود. موزه دفاع‌مقدس خرمشهر یادگاری از ۸سال جنگ در خرمشهر است که علاقه‌مندان برای درک حس و حال آن روز‌ها به بازدید از این موزه می‌روند. نکته جالب اینجاست که ساختمان موزه نه چندان شکیل و مجلل است و نه نوساز. بلکه در نگاه اول بخش اعظمی از بنا ساختمان مخروبه است که البته در دل خود گنج‌های نهفته‌ای از حماسه خرمشهر را دارد.
برخی از جاذبه‌های موزه خرمشهر
خیال خوش بعثی بر باد رفت
از قسمت‌های جالب توجه موزه دست‌نوشته‌های عراقی‌هاست که روی دیوار‌های ساختمان از دوران جنگ باقی مانده است، یکی از دست‌نوشته‌ها، جمله «آمده‌ایم تا بمانیم» بوده است که در این مرکز، خودنمایی می‌کند. این نشان می‌دهد که بعثی‌ها قصد ماندن و اشغال این شهر را داشتند. این دیوارنوشته اشغالگران هنوز همانطور دست‌نخورده باقی مانده است تا سند دیگری بر نیت پلید اشغالگران باشد و به ما یادآوری کند که چه خون‌هایی بر دامن این شهر ریخته شد تا چنین جمله‌ای محقق نشود. ناگفته نماند یکی از مزیت‌های این موزه این است که وقتی روی پشت‌بام آن قرار می‌گیرید، خاک عراق به‌وضوح دیده می‌شود و این امر نشان از مکان خاص این موزه است که برای گردشگران جالب به‌نظر می‌رسد.
تاکتیک شکست‌خورده صدام
در بخشی از فضای باز موزه، ماشین‌هایی که نیروهای بعثی به‌صورت ایستاده در خاک گذاشته بودند، پس از گذشت سال‌ها همچنان به همان صورت باقی مانده‌اند و یکی از جذابیت‌های مرکز فرهنگی دفاع‌مقدس محسوب می‌شود. ماجرای عمودکردن ۲۷ تا ۵۰ هزار ماشین برای محاصره خرمشهر تاکتیکی بود که صدام حسین از جنگ جهانی دوم الگو‌برداری کرده بود. پس از سقوط خرمشهر، رژیم بعثی تعداد زیادی از اموال بندر را غارت کرده و هزاران ماشین فیات و تویوتا که وارد خرمشهر شده بود را دور تا دور شهر خرمشهر به‌صورت عمودی نصب کردند تا مانع فرود چتربازان و تکاوران ایرانی برای کمک به خرمشهر باشند.
یاران جهان آرا در یک قاب
یکی از ارزشمندترین آثار این مجموعه، تابلوی پردیس شهدای خرمشهر است. هدف از طراحی و ایده‌پردازی این تابلو، ارائه یک عکس یادگاری هزارنفره از کسانی است که در آخرین مقاومت در شهر بوده‌اند. این عکس فتومونتاژ در نوع خود منحصر به فرد است زیرا برای تهیه آن از عکس‌های قدیمی و کوچک و با کیفیت و رنگ‌های متفاوت استفاده شده و همه نفرات به‌صورت دوستانه در یک قاب قرار گرفته‌اند. در نهایت و با تلاش فراوان بیش از ۷۰۰نفر شناسایی شده‌اند و عکس‌های آن در مقیاس واقعی چاپ و ارائه شده است. نکته قابل توجه درباره این عکس بازخوردهایی جالب از سوی صاحبان این عکس‌هاست که با دیدن این تصویر شگفت‌زده شده بودند.
با کمترین امکانات در برابر دشمن
از قسمت‌های دیگر مجموعه می‌توان به کتابخانه تخصصی دفاع‌مقدس، آرامگاه 3 شهید گمنام و سالن نمایش فیلم اشاره کرد. همچنین در این مرکز فرهنگی، آثار به‌جامانده از سرداران شهید حماسه مقاومت خرمشهر همچون سیدمحمدعلی جهان‌آرا، عبدالرضا موسوی، از فرماندهان سپاه خرمشهر و دیگر شهدای ارتش و سپاه و نیز ادوات نظامی آن دوران به نمایش گذاشته شده است. آثار دیگر شهدا، چون کوله‌پشتی، اسلحه، قمقمه و پوتین که از مناطق مرزی خرمشهر، چون شلمچه به یادگار مانده است هم بخشی از فضای موزه را پر کرده است. با دیدن اسلحه‌های رزمندگان می‌توان درک کرد که آنها با کمترین امکانات و تجهیزات در برابر دشمن ایستادگی کرده و نیروهای بعثی را با اتحاد شکست دادند.
روایت راویانی که جنگ زندگی‌شان شده بود
برای رفتن به موزه باید به کنار شط کارون برویم. جایی‌که اگر خوب بنگری آب روانش خود روایتگر خاطرات روزهای اشغال و آزادسازی این شهر است. از همان ابتدای ورود به این موزه با تماشای ادوات و لوازم جنگی خود را برای تماشای یک موزه جنگی خاص آماده کنید. در محوطه بیرون موزه جنگ، سنگرهای نمادین فرماندهی عملیات بیت‌المقدس و تمثال رزمندگان دوران دفاع‌مقدس طراحی شده است تا در شروع بازدید بار دیگر رشادت این بزرگمردان تاریخ آزادسازی خرمشهر را به ما یادآور شود. در داخل موزه هم در چند بخش مختلف، آثار تاریخی ارزشمندی به نمایش گذاشته است. از اصابت نخستین خمپاره به شهر تا تصاویر خاطره‌انگیز لحظه آزادی. با همین مقدمه وارد موزه می‌شویم. موزه‌ای که 5 تالار اصلی دارد و ما هم از همان تالار اول دل می‌سپاریم به راویان پیشکسوت و جوان خرمشهری که جنگ را با تمام وجود لمس کرده‌اند و آن را به نسل جدید، بازدیدکنندگان و گردشگران انتقال می‌دهند. با شنیدن اتفاقات جنگ از زبان راویان این موزه دل هر آدمی بی‌اختیار به لرزه می‌افتد و اشک در چشمانش جاری می‌شود.
نمایش گنج‌هایی از جنگ خرمشهر
راوی نخست ما را به تالار اول موزه دفاع‌مقدس که شامل بحران قبل از شروع جنگ و هجوم اولیه ارتش متجاوز بعث صدام است راهنمایی می‌کند. جایی که تصاویر زبان می‌گشایند و از ناگفته‌های این شهر زخم‌خورده می‌گویند. شهری که با مقاومت مستقیم و جانانه مردم و شهروندان عادی و تعداد کمی از نیروهای مسلح ژاندارمری و تفنگداران نیروی دریایی حماسه‌ساز شد. تصور اینکه تهاجم دشمن بدون این مقاومت خودجوش چه سرنوشت شومی را رقم می‌زند، بسیار ترسناک است. اتفاقاتی که در این شهر رقم خورد هر یک می‌تواند یک سوژه و روایت برای نگارش کتاب یا ساخت فیلم باشد. تصاویر این موزه نشان می‌دهند که اتفاقات و حوادث خرمشهر کاملاً مردمی بود و قهرمان این داستان افراد عادی بودند که تا قبل از این، زندگی راحت و بی‌دغدغه‌ای را تجربه می‌کردند. روایت یک مرد ساده که با دوچرخه خبر تهاجم دشمن را به شهر آورد و باعث جلوگیری از سقوط شهر شد و قهرمان شد. روایت دختران و پسرانی که با وجود سن کم و بدون مهارت جنگی، شانه به شانه شهرشان ماندند و حماسه آفریدند. کمی جلوتر به تالار دوم این موزه می‌رسیم. سالن نسبتا بزرگی که در آن حماسه چهل و پنج روزه مقاومت مردم قهرمان خرمشهر در مهر و آبان ۱۳۵۹ به نمایش گذاشته شده است. حماسه‌ای که در دفتر تاریخ جنگ ایران و عراق به‌عنوان سوزناک‌ترین روزهای اسارت یک شهر از آن یاد می‌شود.
چهره زخمی یادگار از جنگ
تالار بعدی تالار اشغال خرمشهر است که در آن عکس‌هایی از تخریب شهر و حضور عراقی‌ها در خرمشهر، عکس‌هایی از سرقت اموال مردم توسط متجاوزان، تخریب خیابان‌ها و حضورشان در خرمشهر مشاهده می‌شود. البته بخشی از این تصاویر دردناک برایمان آشنا به‌نظر می‌آید و ناخواسته ما را با خود به یاد سکانس‌هایی از فیلم‌هایی چون «خاک سرخ» می‌اندازد که روایتی از اشغال و فتح خرمشهر را به تصویر می‌کشید. و اما در تالار چهارم دیگر وقت آن رسیده که از رشادت‌های رزمنده‌ها بگوییم. در اینجا بازدیدکنندگان به عملیات الی بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر خواهند رسید و با مشاهده نقشه‌های عملیات، با چگونگی شکل‌گیری این عملیات غرورآفرین آشنا خواهند شد. زیباترین و دل‌آرام‌ترین بخش این موزه تالار پنجم است. همانجایی که به بازگشت مردم قهرمان خرمشهر به این شهر اشاره دارد. تالار ششم به نام تالار «خرمشهر امروز» است، که روند دفاع تا پیروزی و بازگشت مردم و بازسازی تاکنون را شامل می‌شود. همه اینها نشان می‌دهد که موزه دفاع‌مقدس خرمشهر نتیجه بازسازی و مناسب‌سازی یک ساختمان قدیمی برای موزه است که با تفکر درستی که طراحان برای بازسازی موزه داشتند، زخم‌هایی از درون جنگ را بر چهره دارد. نا گفته نماند این موزه تا پیش از شیوع ویروس کرونا به واسطه وجودش در منطقه آزاد اروند، هر ساله میزبان خیل عظیم گردشگران خارجی از اقصی نقاط دنیا بوده و در کنار آن، هر ساله بازدیدکنندگان زیادی به‌ویژه در نوروز با توجه به حضور راهیان نور در خرمشهر، از این مرکز فرهنگی و موزه دیدن کردند و به امید خدا با رفع محدودیت‌های کرونایی بازدید حضوری از موزه از سر گرفته خواهد شد.
چگونه به موزه جنگ خرمشهر برویم؟
دسترسی به موزه جنگ خرمشهر بسیار آسان و بازدید از این موزه رایگان است؛ کافی است به خرمشهر سفر کنید و به بلوار ساحلی بروید. موزه جنگ خرمشهر در خیابان امام‌خمینی(ره) و در کنار پل شهید جهان‌آرا (پل فلزی) در جنب کوچه تقوی قرار دارد. البته از آنجایی که خرمشهر آب و هوایی نیمه‌بیابانی دارد، بهترین زمان برای بازدید از موزه جنگ خرمشهر فصل زمستان و بهار است.
موزه‌ای با تکنیک‌های جدید در دل باغ موزه دفاع‌مقدس
موزه پانوراما در قلب تهران
آزادسازی خرمشهر، نقطه عطفی در تاریخ دفاع‌مقدس بوده و برای همیشه در تاریخ ایران جاودانه شده است. حتی فرسنگ‌ها دور از این شهر هم، آوازه این رشادت‌ها شنیدنی است از این‌رو علاوه بر موزه شهرخرمشهر، موزه‌ای دیگر با عنوان موزه پانوراما حماسه خرمشهردر باغ موزه دفاع‌مقدس در شهر تهران راه‌اندازی شده است. این موزه یک اثر هنری خلاقانه است که به موضوع اشغال، دفاع و آزادسازی خرمشهر و به شکل ویژه به موضوع عملیات بیت‌المقدس می‌پردازد.
معماری موزه
این پروژه با مساحت 3هزارو 844مترمربع و زیر بنای 8هزارو 580مترمربع، جزو 3پانورامای بزرگ جهان و نخستین آن در خاورمیانه محسوب می‌شود. معماری موزه مشتمل بر 3بخش تالار اصلی پانوراما، گالری بیت‌المقدس و فضای جانبی تعریف و تهیه شده است. این ساختمان در 2طبقه و ورودی‌های آن براساس طرح‌های مورد استفاده در عملیات بیت‌المقدس طراحی شده است. این موزه پانوراما با یک نقاشی عظیم دیواری در دیواره داخلی گنبد تمام وقایع مستند خرمشهر از اشغال، حصر و سپس آزادسازی را لحظه به لحظه روایت می‌کند و از این منظر یک موزه خاص و منحصر به فرد است. نکته جالب دیگر اینکه نمای بیرونی موزه به شکل یک نیم‌کره وسط آب طراحی شده است. حتما برای شما هم از این شکل خاص موزه سؤال پیش آمده که چرا اینگونه طراحی شده است. در پاسخ باید گفت که با توجه به ویژگی‌های منطقه عملیاتی عملیات بیت‌المقدس که بین 4محور آبی کرخه کور، کارون، اروندرود و هورالهویزه محصور بود و موقعیت جغرافیایی شهر خرمشهر در ساحل اروندرود، ساختمان موزه پانورامای عملیات بیت‌المقدس به شکل جزیره‌ای طراحی شده که اطراف آن را آب فراگرفته است. با توجه به ویژگی‌ها و شکل کلی موزه پانوراما، این جزیره، حالت کره‌ای ساخته شده است. پانورامای حماسه خرمشهر دارای بخش‌های مختلف ازجمله نقاشی دیواری سطح داخلی کره، گالری‌های آثار تجسمی، آثار حجمی، مقاومت 45روزه، ماکت عملیات بیت‌المقدس، فضای پانورامای تصاویر دیجیتال، آب‌نما، فضای باز و فروشگاه است. گفتنی است شهرداری تهران با اعتماد به سرمایه‌های داخلی از دانش متخصصان ایرانی استفاده کرد و آزمایشگاه آکوستیک دانشگاه صنعتی شریف با همکاری کارشناسان داخلی اقدامات مربوط به طرح نما و اجرای کف گنبد را انجام داد.
نماهایی از داخل موزه
باغ موزه دفاع‌مقدس در اراضی آباد در مسیری مشخص ما را به درون جنگ ایران و عراق هدایت می‌کند. از در که وارد می‌شویم با یک کوچه بازسازی شده از دورانی که خرمشهر آرام و قشنگ بود رو‌به‌رو می‌شویم. در ماکت بازسازی شده محله‌های خرمشهر اگر خوب گوش بسپاریم همهمه مردم شهر که غرق زندگی روزمره خود بودند را می‌شنویم. کمی جلوتر با بیرون آمدن یک تانک از داخل دیوار با صدای مهیب ناگهان به شروع جنگ ایران و عراق می‌رسیم. بعد از این وارد فضای زیر گنبد می‌شویم و از این به بعد هر بخش از موزه قسمتی از داستان آن روزهای خرمشهر را با مدیوم‌های مختلف برایمان روایت می‌کند تا برسیم به جذاب‌ترین بخش آن یعنی گنبد! گنبد یه صفحه نمایش است که تصاویر به‌صورت ۳۶۰درجه روی آن به نمایش در می‌آید به این شکل مخاطب خودش را بخشی از فیلمی که در حال پخش است حس می‌کند. بخش متفاوت دیگر در این موزه بخشی از کف زمین است. جایی که شما روی یک سطح شیشه‌ای قدم می‌گذارید که زیر آن پر از ادوات جنگی و یادگارهای جبهه‌های نبرد است. اجازه بدهید بیشتر از این درباره حس و حال این موزه متفاوت توضیح ندهیم تا لذت غافلگیر شدن در این فضا را از دست ندهید و خودتان وارد این تجربه هیجان‌انگیز شوید.
نشانی موزه حماسه خرمشهر: شمال بزرگراه همت، داخل باغ موزه دفاع‌مقدس
