لرزه‌های گسل مشا در میانه بحران کرونا فاصله‌گذاری اجتماعی را بر باد داد
فاصله‌های لرزان
محمدصادق خسروی‌علیا ـ خبرنگار
ناگهان غوغا می‌شود در راه پله‌ها. صدای جیغ و فریاد بچه‌های خواب‌زده در میان هیاهوی قدم‌ها در حال فرار گم شده؛ 43 دقیقه بامداد روز جمعه است و زمین سر به عصیان گذاشته. پایتخت چند ثانیه لرزیده و جرز دیوارها دندان به هم ساییده‌اند.
شب هراس است و جمعیت زیادی سراسر آشوبند. برخی پا برهنه و وحشت‌زده میان کوچه ایستاده‌اند و زبانشان قفل شده. بچه‌ها در آغوش پدر و مادر هم آرام نمی‌گیرند. گریزگاهی نیست؛ کوچه پس‌کوچه‌های 6متری و آسمانخراش‌های بالای 12متر. در معابر ازدحام زیاده شده، پاپوش به پای برخی نیست اما نگران ماسک خود هستند.
عده‌ای هشدار می‌دهند که فاصله اجتماعی رعایت شود؛ برخی رعایت می‌کنند بعضی هم زیر لب غر می‌زنند: «داریم می‌میریم به‌خاطر زلزله بعد یارو به فکر فاصله اجتماعییه...» کم‌کم چند نفر لفظی به جان هم می‌افتند؛ گروهی که تصور می‌کنند باید در بحبوحه زمین‌لرزه مراقب کرونا هم باشند و افرادی که معتقدند در این شرایط باید بی‌خیال کرونا شوند «چون زلزله از کرونا کشنده‌تر است.»
ترس و سرگردانی
ساعت از یک بامداد گذشته و خیابان‌ها شلوغ شده است. برخی هجوم آورده‌اند به سمت پمپ بنزین‌ها. خیال فرار به سر دارند، به کجا؟! خودشان هم نمی‌دانند؛ «باک بنزین پر بشه خیال‌مون راحت‌تره...»
گوشی به‌دست نشسته‌اند داخل ماشین و اخبار را از فضای مجازی، رادیو و تلویزیون دنبال می‌کنند. اخبار می‌رسد که مردم البرز، قم، زنجان و قزوین هم زلزله را احساس کرده‌اند و به خیابان‌ها آمده‌اند. هنوز هیچ اتفاقی نیفتاده که شایعات از راه می‌رسد؛ شایعاتی که برای مردم وقت تعیین می‌کند و می‌گوید: «زلزله مهیبی ساعت فلان در راه است! و...»
یک ساعت بعد هیجان و ترس فروکش می‌کند. ساعت 2 صبح است و خواب و خستگی چیره شده بر همه ترس‌ها و دلواپسی‌ها. حالا موقع مشاجره است بین خانواده؛ یک نفر می‌گوید برویم خانه استراحت کنیم، دیگری پایش را کرده در یک کفش که باید تا صبح در خیابان بمانیم. چند مرد پا به سن گذاشته که پسر بزرگ دارند، خانواده را در ماشین به‌دست او می‌سپارند و خودشان وارد آپارتمان می‌شوند تا استراحت کنند.
آدم‌های دوراندیشی در فضای باز چادر برپا کرده‌اند و در ولوله زلزله هفت پادشاه را خواب می‌بینند اما امشب پناهگاه اصلی بیشتر خانواده‌های نگران ماشین‌شان است. عده‌ای با ماشین دور دور می‌کنند و در محله‌های مختلف می‌چرخند تا فامیل و بستگان‌شان را از خانه بیرون بکشند. بچه‌هایی که به خانه بخت رفته‌اند، سراغ پدر و مادر پا به سن گذاشته‌شان آمده‌اند تا آنها را در خودرو قرنطینه کنند. بعضی والدین هم سراسیمه از پشت آیفون سر بچه‌های خوش‌خیال داد می‌زنند: «بیا از خونه بیرون بچه...»
جای امن کجاست؟
هر کسی ساز خودش را می‌زند. این وسط عده‌ای هم هستند که از سر لجبازی یا شاید مصلحت در خانه مانده‌اند؛ با چراغ‌های روشن و چشمان بیدار. رفته‌رفته جمعیت کم می‌شود. آنهایی که بیرون هستند در نهایت از فرط خستگی تصمیم می‌گیرند دوباره به خانه پناه ببرند. پدری سعی دارد خانواده‌اش را اینطور قانع کند تا به خانه برگردند: « ببینید توی خونه زیر چهارچوب‌های در، پای ستون‌ها و راهروها از همه‌جا امن‌تره. اینجا بی‌خودی وقت تلف نکنید آخرش کرونا هم می‌گیریم از من گفتن...» وقوع زمین‌لرزه در بحران کرونا، خانواده‌ها را سرگردان و بلاتکلیف کرد. آنها هنوز هم نمی‌دانند بهترین تصمیم در این شرایط چیست؛ آیا باید در خانه بمانند یا اینکه خانه را ترک کنند؟ آنطور که مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی ایران به همشهری می‌گوید امن‌ترین جا حتی در صورت وقوع زلزله بزرگ، خانه است: «اگر زلزله بزرگی هم بیاید واقعیت این است که برای تهران کار خاصی نمی‌توان کرد. تنها توصیه این است که مردم زیر اجسام خطرناک نخوابند؛ مثل گلدان، تابلو و شیشه. اگر مردم به سمت خیابان‌ها هجوم بیاورند، تلفات بیشتری به بار می‌آورد. در نقطه امن خانه بمانند و خطرها را در خانه کم کنند.»
«زارع» 2سال قبل پیش‌بینی کرده بود که «زلزله‌ای بزرگ» تا 2سال آینده در تهران به وقوع می‌پیوندد. او در پاسخ به این پرسش «همشهری» که آیا این همان زلزله مورد پیش‌بینی اوست، می‌گوید: «نه الزاما. بزرگای این زلزله حدود 5 بوده است. به هر حال ما می‌دانیم که اینجا لرزه‌خیز خواهد بود. همان موقع هم به نتیجه رسیده بودیم. برآورد من این است که در سال‌های آینده باید انتظار زلزله‌های بزرگی را داشته باشیم. دلیلش این است که همچنان در محدوده تهران اتفاق مهمی را تجربه نکرده‌ایم. 190سال قبل زلزله‌ای تاریخی با بزرگای ۷ روی این گسل رخ داده؛ بنابراین همیشه این احتمال وجود دارد که زلزله‌ای بزرگ‌تر از ۷ هم روی آن رخ بدهد.»
زلزله 5.1یا 4.6ریشتری؟
زلزله شب جمعه مشخصا مربوط به گسل مشاست. این همان گسلی است که در 1830میلادی زلزله‌ای به بزرگای 7داشته که تهرانِ وقت زمان فتحعلی‌شاه را تخریب کرد و موجب ویرانی ارگ حکومتی و کاخ گلستان شد. این اتفاق معروف به زلزله دماوند است و زلزله جمعه شب در همان گسلی رخ داد که در آن، زلزله ۷ ریشتری رخ داده بود. گسل مشا، مهم‌ترین گسل جنوب البرز است و گسل بنیادی است و درواقع در منطقه‌ای که تهران در آن قرار دارد، مهم‌ترین گسل به شمار می‌رود.
یکی از نکاتی که درباره زلزله پنجشنبه شب تهران مورد توجه قرار گرفت، اعلام بزرگای این زلزله بود که توسط منابع داخلی 5.1 در مقیاس ریشتر و توسط منابع خارجی 4.6در مقیاس ریشتر ثبت شد. این اختلاف از کجاست؟ زارع در این‌باره به «همشهری» می‌گوید: «مراکز داخلی 5.1را اعلام کردند و مراکز خارجی 4.6را. اختلاف به این برمی‌گردد که ایستگاه‌های محلی ثبت لرزه‌ای اطلاعاتی را می‌دهند که خودشان ثبت کرده‌اند اما ایستگاه‌های بین‌المللی و محلی را تلفیق می‌کنند و اگر لازم باشد تصحیح هم صورت می‌گیرد و اطلاعات نهایی نزدیک می‌شود. درباره زلزله اخیر این تلفیق اطلاعات و ارائه عدد نهایی خیلی با تأخیر اتفاق افتاد. یک احتمال این است از نظر انتقال داده‌ها و ارتباط بین‌المللی لحظه‌ای با تأخیر مواجه هستیم. در نهایت هم به عدد 4.9رسیدند.»
اما «کدام اطلاعات از شدت زلزله قابل استنادتر است؟ اطلاعات ثبت شده از مرکز لرزه‌نگاری داخلی یا اطلاعات بین‌المللی که روز بعد اعلام شده؟»، زارع می‌گوید: «عدد4.6 که اعلام شد هم غلط نیست. این عدد را براساس ایستگاه‌های لرزه‌نگاری بغداد، باکو و مسکو درآوردند. اطلاعات محلی که بعد اضافه می‌شود، آن را تکمیل می‌کند و آنچه در نهایت درمی‌آید این دو به هم نزدیک می‌شود.»
زلزله بزرگ تهران بیخ گوش گسل مشا
به گفته «زارع» در هنگام بحران زلزله، ما معمولا سمت خطرناک داستان برایمان مهم است؛ اینکه این گسل می‌تواند خطر نداشته باشد، مسئله اصلی ما نیست. درست مثل کرونا، الان نمی‌گویند عده‌ای از مردم هستند که کرونا نمی‌گیرند: «درباره زلزله هم این بخش از داستان برای ما مهم است که این اتفاقات کوچک این گسل فعال است و اینها ممکن است، مقدمه رخداد زلزله بزرگ باشد. بعضی وقت‌ها این زلزله می‌تواند نشانه چکانش یا شلیک حرکت در همان گسل یا گسل مجاور باشد. گسل مجاور گسل مشا، همان گسل شمال تهران است. ممکن است قسمتی از گسل شمال تهران قفل شده باشد که حالا در مجاورت آن زلزله آمده است. این سناریوی خیلی بدبینانه‌ای است، ولی چاره‌ای نداریم که سناریوهای بدبینانه را در نظر داشته باشیم. در این صورت گسل شمال تهران، مثل انبار باروتی است که کنارش کبریت بزنند و زلزله دیشب می‌تواند این گسل و قفل‌شدگی را تکان بدهد و موجب زلزله بزرگ‌تری در تهران شود.» آنطور که زارع می‌گوید بعد از زلزله پنجشنبه شب از چند دقیقه گرفته تا چند روز باید احتیاط کرد و احتمال بروز زلزله بزرگ‌تر وجود دارد. او همچنین در پاسخ به این پرسش که زلزله اخیر چه ارتباطی با آتشفشان دماوند دارد به تأثیرگذاری و تأثیرپذیری این دو از هم اشاره کرد: «آتشفشان دماوند داستان خودش را دارد که آتشفشان فعال است. زلزله از روی آتشفشان می‌گذرد و آتشفشان هم می‌تواند در بروز زلزله مؤثر باشد. اینکه این زلزله دقیقا چه اثری بر آتشفشان دماوند گذاشته باید بررسی شود اما آنچه مسلم است و می‌دانیم اینکه برای فعال شدن آتشفشان باید لرزه آتشفشانی داشته باشید، لرزه آتشفشانی است که منجر به انفجار قله می‌شود. لرزه آتشفشانی مشخصاتی دارد که زلزله دیشب نداشته و نبوده است.
به گفته زارع، زلزله جمعه نشان داد توجه به مسئله زلزله تهران نباید به‌صورت نوبه‌ای و به‌دلیل زلزله پنجشنبه شب باشد: « این زلزله مهمی بود و سؤالاتی ایجاد کرد که جواب‌هایی می‌خواهد. این جواب‌ها از جنس کارهای علمی است. اما اگر 2 هفته دیگر برای همین کارها درخواستی ببریم به ما می‌گویند بودجه نداریم. سؤالات زیادی درباره زلزله وجود دارد اما کار زیادی گویا نمی‌توان انجام داد.»
در همینه زمینه :
